Os secretos II. 4

 4. AS CANAVEIRAS.

Sentíulo antias de vello y salíuye al paso para encontrarse como de casualidá. Nun necesitaba Yayo aparatos para llevar música, qu'el mismo, rumbando, xiprando ou cantando baxín, fíase el son condo taba solo:

—¿Con qué música veis hoi? —perguntóuye Naya, al nun reconocer qué iba rumbando.

—A de sempre un pouco máis repicada —ríu el neno—. Que dice bolo que respondía el d'ún orquesta condo os músicos ye perguntaban cuál tían que tocar.

Xa taban chegando a casa del Chato sin encontrar a naide condo es salíu al camín Rosía. Tan entretidos iban falando de todo el que aprenderan el víspora del historia de Saría y Román que nun la viran hasta que xa taba al pe d'ellos:

—Muito andades xuntos vosoutros dous. Y hoi sin carabina que vos estorbe —foi el saludo da muyer. Como os nenos nun ye respondesen, insistíu—: Ben y'aprendiche a túa bola que xa tas enredando al vecín. —Miráronse de medio llao y, fendo por nun rirse, apuraron el paso pra deixalla detrás. Peró inda tía máis que diciryes, agora a Yayo—: Ou igual tu de tou bolo y ques ter úa cerca, inda sin ermá coa que compartir home como a probe de Saría, despós de deixarse comprometer pol manguelo aquel que marchóu y nunca máis d'él se soubo.

Al fin callóu Rosía, parecéndoye que xa tía que berrar de máis pra siguir cuntándoyes el que seguro qu'en casa nun yes dicían, y quedóu dereta nel medio del camín coas maos nos cadriles, taliando a ver pra únde iban. Acertóu a pasar el coche d'un vecín que ye fixo apartarse y acabar por meterse na casa.

—Sigue andando; vamos entrar pol horta de detrás, qu'é unde tán as canaveiras y pode que tamén ande por ei el amo.

—¿Pos tampouco el Chato durme a sesta?

—Durme, peró pra estas horas xa ten xantado, durmido y cuase merendado —riu Yayo—: Dice qu'anda condo as pitas, qu'él tampouco ve de noite. Míralo: ei tá. Hola, Berto. Vemos coyerche úas canaveiras.

—Coyede as que querades. ¿Berrábavos a vosoutros esa tolla? —Sacudíu a cabeza Yayo, ríndose—. ¿Y sabe que víades acó?

—Nada ye dixemos y nun creu que nos vise entrar.

—Pos nun sería porque nun mirase pra únde íbades.

—Xa, peró pasóu un coche y metéuse prá casa.

—Miyor, se non, llougo chega pidir que ye cortes tamén pra ella.

—¿Pos vei ás barbadas? —estrañóuse Naya.

Riron os dous con gana antias de responder:

—Non, nía, non; eso é cousa d'home, según ella. Úsalas pral horto, peró, como eu xa nun las corto nin pra mín, anda taliando a os vecíos condo vein pra pidiryes que corten tamén pra ella. —Callóu un bocadín el vecín, cavilando—: Nun si cómo vais fer pra volver pra casa sin que vos sala al paso outra vez y vos faiga cortarllas.

—Fácil —dixo a nena—. Igual que nun entramos por delante, siguimos camín y vamos pol outro llao, como se subíramos del mar. Total, presa nun temos.

—Ou esperades un pouco, qu'a estas horas come ella, mirando a novela, y nun anda pollas ventás. Tamén eu aproveto eso pra fer as mías zarapalladías sin tella usmiando por cerca. ¡Qué agoiro é! Todo conto faigo moléstala. —Rascóu a cabeza el home por baxo del sombreiro—. ¿Y qué vos dicía, se pode saberse?

—Nun sei qué barbaridades dos nosos bolos —respondéu Yayo, escuruxándose pra cortar a vara qu'escoyera.

Volvéu rascar a cabeza el home, sentándose nun picadeiro que tía cerca pra nun perder detaye del trabayo dos nenos que, coas dúas canas cortadas, tiraban de navaya para llimpallas, quitando foyas y canías. Trabayando os dous al tempo, chocábaye qu'a nena fose botando el que quitaba nun montonín, mentras Yayo nun miraba muito únde cayían os restos da súa canaveira.

—Ben se che nota a raza: trabayas igual que tou bolo.

—Nun é difícil sendo él quen m'ensinóu —respondéu Naya—. Pos, según Rosía, parézome a mía bola.

Nun puido a nena evitar que se ye notase el mal que ye parecera el comentario da vecía, inda sin saber muito de qué falaba.

—Esa axina encontra parecidos a todos menos a ella misma y hasta neso é como súa madre, que vosoutros nun conocestes.

—Eu si, de sentilla berrar con Rosía que desde el camín s'escuitaba —correxíulo Yayo.

—Eso nun era nada según fora toda a vida. ¿Vedes ésta? Pos a madre inda era pior: sabicheira, cuntequeira y con máis veleno qu'úa víbora. Así ye saliron os fiyos...

—¿Fiyos? —sorprendéronse os nenos.

—¡Ah! ¿Nun sabedes que Rosía ten un ermao? Tampouco tía qu'estrañarme tanto: nun m'acordo de vello por aquí. Desde el enterro da madre nun volvéu y antias nun vía nunca, que tampouco m'estraña: que nin coa madre nin col ermá se llevóu nunca desde que foi mozo, qu'as dúas ben fixeron por que nun parase na casa. Vou contarvos el que sei, que xa me dixeron que vos gustan as historias veyas. A madre de Rosía foi a primeira divorciada aquí, condo el divorcio nun esistía: botóu al home da casa ou, por miyor dicir, fíxoye irse a forza de voces y, dícese, hasta de palos, y nunca máis soubermos d'él. Aquí quedóu ella cos dous fiyos y condo el neno foi medrando empezóu a tratallo como trataba al padre: muito trabayo, na casa y pra fora, muita fame y muitas voces. Al neno, mal que ben, iba aguantando hasta que ye chegóu el tempo de mociar y ei tamén tían máis que dicir a madre y el ermá qu'él, hasta que lo encheron abondo y fixo como el padre: un bon día desaparecéu. Peró este, al cabo, acabóu dando señas de vida, máis que nada pra que nun lo desen por desaparecido ou morto y lo embolortasen por algún llao. Páreceme que con esto xa podedes fervos un idea del que pasóu. Ah, clarom tamén Rosía empezóu a mociar y hasta casóu —ríu Berto al ver a cara d'asombro dos nenos—. Pouco ye duróu el home, qu'entre ella y a madre agoriraron nél hasta que tamén se foi... Non mui llonxe, tamén é verdá, peró foise: al outro llao da carretera. ¿Nun sabíades que Miguel de Pilar foi el home de Rosía? —Sacudiron a cabeza os nenos, inda sin crer de todo el que Berta yes cuntaba—. Y, entoncias, tampouco sabedes qu'el fiyo de Miguel é tamén fiyo de Rosía, inda que nin mire prá madre —rematóu d'asombrallos el home.

A os migueles conocíanlos ben: el veyo sempre taba pol horta, disposto a falar con quen pasase y a botar úas risas con quen fose, y el fiyo, condo vía en vacacióis ou algún fin de semana, andaba al son del padre. Nunca lo viran pol barrio de baxo, nin, muito menos, de visita nin falando con Rosía. Tampouco sentiran nunca falar del tal ermao, por pouco que vise vellas, qu'a madre nun fía tanto que morira, qu'inda ellos s'acordaban.

—¿Y era d'aquí á que rondara el ermao de Rosía? —ocurríuseye perguntar a Yayo.

—Era, ho. Ou non: peró vivíu aquí. Paréceme que vera de criada prá casa Grande cos sobríos de Manuel. Que por ei rompéu a cesta —ríu Berto. Como os nenos mirasen pra él sin entendello, esplicóu—: Al morrer Manuel, heredaron el hacenda ús sobríos que veron vivir aquí y trouxeron con ellos ús caseiros: Ramón y Pilar y os dous fiyos máis novos, Miguel, el que despóis foi home un tempo de Rosía, y Monchía, a del ermao. Sin saber ún del outro, empezaron a cortexar a os dous ermaos Rosía y el ermao y os dous pensando qu'eran da casa. Y menudo chasco llevaron al enterarse qu'eran os fiyos dos caseiros —ríu outra vez el paisano.

Esta vez foi Naya a que perguntóu:

—¿Y a ella valíaye peró pral ermao nun valía?

—Uy, é qu'ei houbo muito mariaxe —miróulos Berto como se tuvese tayándolos y al fin esplicóu—: Condo a veya soubo qu'el acompañante da fiya nun era da casa Grande, houbo nesa casa as del demo peró xa nun tía volta, así que, antias que Suso fixese outro tanto, quiso que deixara á moza, col resultado que xa vístedes. Y agora, andai, que xa llevamos un pedazo de palique y inda vei acabar a novela antias d'irvos.

Saliron os nenos horta abaxo mentras el vecín asomaba al camín por se ye daba a Rosía por salir usmiar únde iban. Nun s'equivocaba el home que na máis asomardelante da casa xa la víu vir camín abaxo coas maos nos cadriles. Resinóuse Berto a seguirye un pouco el conto para daryes tempo a os chavales a desaparecer da vista:

—Muito madrugas a pasiar hoi.

—Igual é algo máis cedo, si, peró é que vin antias á neta de Pachos de paseo col neno de Pepa y nun m'acaba de cocer qu'anden tan xuntíos esos dous, y tan novos. ¿Víchelos? —sin esperar que ye respondese, siguíu perguntado—: ¿Viche pra unde iban? ¿Nun tarán metidos por ei nalgúa corte?

—Parécemos qu'iban al mar. Xa sabes el que ye gusta a ese neno andar ás llámparas y a os bígaros. Y ás nenas, bañarse.

—Xa sei, xa. Péro xuntos y solos, que nin el ermá iba con ellos.

—¿Y vas ir tu mirar unde se meteron?

Torcéu el focico a vecía, sin perder d'espurrir el pescozo pra todos os llaos a ver se los vía por nayundes:

—Nun sei en que pensan os padres que nun los tein piaos.

Fungóu con gana Berto y perguntóu:

—¿Como a ti túa madre? —Nun necesitóu dicir máis pra qu'el outra dese volta pra casa sin gurgutar sequera.

Mentras os vecíos falaban d'ellos, chegaron os nenos al camín que subía del mar y tiraron pol outro ramal que volvía ás casas sin cruzar úa palabra, rumiando non tanto el que yes dixera Berto como de todo el que cuntara col que callara. Chocábayes que, despós de perguntar qué yes dixera a vecía, nun falase del que podera dicir de sous bolos respetivos y si da vida d'ella, que tamén yes valira pra percatarse de que cuase nun sabían nada das vidas dos vecios, Naya porque na súa casa nun se falaba dos de fora y Yayo porque nunca escuitara atento el que baruyaba a todas horas súa bola.

Iban andando os dous pariaos dándoye voltas a todo eso condo, al chegar al altura da casa Grande, quedaron paraos:

—¡Tan abrindo el xardín! —dixeron al tempo.

Coa portalada aberta, un escavadora y tres homes iban abrindo camín entre a bouza por unde, en tempos, debía tar el entrada á casa. Sin atreverse a asomar, viron aparecer entre a maleza el que debera ser un patio con plantas, bancos y hasta un cenador debaxo dos arbolois que medraran hasta asomar por riba dos muros del cierre. Tamén se vía xa a porta da casa y as paredes mouras del fumo que salira pollas ventás condo queimara.

Costóuyes un pouco botar a andar outra vez, pensando xa nel oportunidá d'entrar condo marchasen os obreiros, sequera ver el xardín y asomarse á casa polla porta ou pollas ventás. Inda nun deran muitos pasos, remoloniando por atisbar algo máis naquel xardín hasta entoncias acotado, condo deron con Lalo, arrimado na curva da parede col eterno cigarro colgando del beizo:

—¿Quén vos dera entrar, eh, sabicheiros? —ríuse—. Inda m'acordo condo saltábamos a parede por este llao pra ir á fruta, en vida de don Manuel, qu'era tan agarrrado que prefiría deixalla pudrir que dalla a daquén. Y eso qu'a muyer, as escondida d'él, si que nos repartía d'ella, peró sabía miyor a roubada, inda a costa d'algún corte cos pedazos de botella que mandara él poñer pol pico del cierre.

Miraron os nenos á parede unde inda brillaba cada tanto al son lagún pedazo de cristal, xa romo pol acio del tempo:

—¿Y nun era máis fácil entrar pol llao da paneira y dar a volta por dentro? —perguntóu Naya, reparando en que por allí a parede era máis baxa y parecía sin cristales.

—Se nun fose qu'ei pegada tá a casía dos caseiros —respondéu el home, apuntando col cigarro pra un techo baxo qu'asomaba cerca—. Y d'aquella vivía nella un paisano qu'era pior qu'el amo, por algo ye chamábamos “el Can”.

—¿Quén era ese? ¿Vivía ida ei condo queimóu a casa? —quixo saber Yayo, a quen nun ye sonaba el alcume.

—Non, ho, qu'iba vivir se xa d'aquella era máis veyo qu'os camíos, ou eso nos parecía a os nenos. Paréceme qu'inda lo tou vendo con un chaquetón mouro, úa pucha grande como un bacito y ús zancos como chalanos. — Déuye úa calada al cigarro, tusíu un pedazo y siguíu—: Al morrer el amo y vir us sobríos ocupar a casa con caseiros propios, el Can foise vivir con úa fiya que tía pol mundo, que pouca llata ye deu: nin dous meses sobrevivíu a don Manuel. Y a casa queimóu anos despós, sendo xa veyos tamén os sobríos.

—¿Y venderon a casa ou quén la tá amañando? —perguntóu otra vez Naya.

—Pol qu'eu sei, a familia que queda nun quixo saber nada da casa y fai us meses, al morrer el sobrín que vivía aquí condo queimóu, vendéronla a nun sei quén que vei restauralla pra poñer un negocio, nun me perguntedes qué.

Separóuse da parede, xipróu pra que volvere el can qu'andaba sempre con él y sacudíu a cabeza como despedida, botando a andar pra casa. Siguiron camín tamén os nenos, esta vez falando de todo conto aprenderan del vecindario na tarde y planiando el miyor xeito d'entrar ver a casa.