Os secretos II. 10

10. VISITA

Subían tristóis despós de pasar un bon pedazo pensando sin dar col xeito de saber máis cousas del historia da casa condo viron un coche aparcado delante:

—Será del del obra —dixo Yayo.

—Será. Ou da que compróu a casa —replicóuye Sara, vendo salir úa muyer pr'hacia el coche.

Siguiron andando, sin perderye a vista á casa a ver se vían algo máis.

Taban chegando á casa de Naya condo viron aparecer frente a ellos el coche aquel y parar nel entrada sin baxarse naide hasta que chegaron a él.

—Búas tardes. ¿Sodes algún d'aquí? —perguntóu a condutora, baxando a ventaniya.

—D'aquí, todos. D'esta casa, eu —respondéu Naya.

—¿Sabes se tará Inés?

—Tará, nun creu que vaya en nayundes. Vou ver.

—Hasta mañá, Naya. Xa falamos —despedíronse os nenos, sin ningúa gana de marchar sin saber quén eran aquella muyer y el outra máis veya qu'iba con ella.

—¡Bulita! Perguntan por ti aquí fora. —Entróu Naya na casa.

—¿Quén é? —dixo Inés, salindo da cocía.

Baxóu a voz a neta pra contestarye:

—Pos nun sei: dúas muyeres, úa máis nova y outra por ei como tu. Tan ei fora nun coche —callóu a nena, pensando se dicirye algo máis, y, al fín, añadíu—: Tuveron antias na casa Grande.

Quedóuse detrás d'Inés, asomada á porta, desde unde viron cómo a nova y'axudaba a baxar del coche a úa muyerúa que, doblada y todo, inda se vía alta y forte. Acabóu d'erguerse a muyer conto podía, apoyada en dous bastóis, y acercóuse á casa:

—¡Ui, Xuanía! ¡Qué sorpresa! —reconceúla Inés.

—Xa ves, vou chegando —saludóula a muyer máis veya—. Esta é mía fiya, que me trae y me lleva, que xa ves que nun tou nin pr'andar. Que tu tás como sempre.

—Si, nía, vou tar. Peró, gracias a Dios, de pernas tou ben. Pasai para cocía qu'un café ben tomaredes.

Quitóuse de detrás Naya, vendo qu'eran conocidas, y foi combiarse axina pra nun perder a conversación. Condo volvéu, xa aparecera tamén Pacho y empezaran a poñerse al día del tempo que nun se vían:

—Hala, bolita, senta qu'atendo eu a cafetera —ofrecéuse pra que nun fosen botalla.

—Gracias, ninía. Esta é a nosa neta, Naya —presentóula.

—Ai, xa é úa moza y eso qu'el voso fiyo nun s'aballóu miga pra casar —sentencióu a muyer.

—Pouco máis nova debe ser qu'el pequeno meu —apuntóu el outra—. Y cada un casa condo quer ou condo ten con quén ou nun casa, que vaya afición teis en casar a todos y ben axina.

—Será porqu'a ella ye foi ben —dixo con intención Inés.

—Si, nía, vei ser por eso —ríu Xuanía y esplicóuye á nena—: Casáronme a os deciséis anos cun vecín que nunca pra nada valíu, fíxome esta fiya y outros dous y condo me propuxeron vir cos amos pra esa casa, deixéilo sin dolo. Os nenos xa mos cuidaban d'antias meus padres, así que ben podía llamberse solo.

—Nun digas eso, má, que parece que nos deixaras al garete y ben que mirabas por nosoutros. Nun pasaba semá que nun subises vernos y llevarnos todo conto se ch'ocurría, qu'él, vivindo al pé, nin perguntaba por nosoutros.

—Hala, deixade eso, que son contos veyos que nun van a nayundes —tercióu Inés—. ¿Qué vos trouxo por aquí?

—Chamóume Miguel que venderan a casa y van amañalla. Y quería vella outra vez, despós dos anos que paséi nella —esplicóu Xuana—: Condo veu esta, cuntéiye el caso y dixo de vir a ver se podíamos falar cos que la compraron.

—Peró ei hai solo obreiros; inda nun vimos por aquí al comprador —dixo Pacho.

—Xa, peró a estos daquén los contratóu y déronnos el teléfono —respondéu a fiya.

—Y xa falamos con ella y quedamos pral mércoles polla mañá, que ven vella cos que van balleiralla y ésta pode trerme, que descansa.

—¿Y sabedes quén é? ¿Conocerémosla? —quixo saber Inés, antias que perguntase el home.

—Eu non. Na máis sabemos que se chama Sara y qu'é americana; tampouco sei dúnde nin cómo veu dar aquí. El que si dixo é que quer falar con dalgún vecín que conoza el historia da casa y eu penséi en Miguel, claro, y tamén en vosoutros, qu'algo dos amos veyos saberedes máis que nosoutros.

Al sentir el nome y a procedencia, dera un respingo Naya que, despóis de sirviryes el café, quedárase apoyada na meseta, esperando que nun reparasen muito nella y nun la botasen da cocía. Tampouco el bolo puido fer por nun mirar pra ella, sorprendido tamén pol que dixera Xuana.

—¿Sónavos a vosoutros quén pode ser? —perguntóu a fiya de Xuana, reparando na reación d'ellos.

—Pode ser —respondéu Inés, que nun se movera peró pensaba el mismo qu'ellos—: Sin máis datos é difícil sabello, peró hai úa Sara que ben podera ser. ¿Y ven d'América pra ver a casa?

—Non, lleva vivindo aquí xa úa aníos. Ou vei y ven, pol que me dixo —esplicóu a fiya—. Entoncias, ¿podredes vir cono nosoutras falar con ella y ver a casa?

—Pos claro, nía. Y con gusto, qu'eu nunca tuven nella. Y por conocer a esa Sara, nun vaya ser a que nosoutros pensamos.

—¿Y poderéi ir eu tamén? —nun aguantóu máis callada a nena.

—Nun creu qu'haxa problema —respondéu a muyer máis nova.

—¿Tu nun teis clase? —perguntóuye el bolo.

—Non, qu'acabamos mañá.

Nun s'atrevéu Naya a perguntar se poderían ir tamén Sara y Yayo, que xa y'abultaba muito a comitiva y, se a Sara aquella al fin era a qu'ellos pensaban, seguro qu'acababan conocéndola igual. Ou hasta xa pode que falase cos da casa dos sous amigos y estos nun soubesen nada por andar todo el día de candinga.

Pouco máis pararon as dúas muyeres de visita y condo s'ergueron pra irse, acompañóulas Inés al coche. Quedóu Naya recoyendo a cocía, aguantando a gana de salir con ellas pra escuitar de que falaban y máis condo inda tardóu un bon pedazo a bola en volver entrar.

—Muito vos quedaba por confesar —ríu el bolo condo la víu de volta.

—Pos si, inda me contóu qu'a fiya é enfermera; y os fiyos, ún, maestro, y el outro, abogao, y perguntóume tamén por medio vecindario, empezando por Rosía y el ermao, qu'a Miguel nun ter valor de perguntarye y eso que falan muitas veces.

—¿Y esta muyer quén ven sendo? —perguntóu al fin a nena.

—Xuanía, a criada que tían na casa Grande condo queimóu —empezóu el bolo.

—A ei xa chegara eu sola col qu'escuitéi —respondéuye Naya, sentándose frente a él.

—Y amiga de túa bola, como ben viche —siguíu, sin ferye caso.

Como a nena ye rivinxise el focico, botóu úa risada y esplicóu:

—Condo veron os últimos amos, trouxeron a esta muyer con ellos pr'atender a casa, que xa oiche que taba casada y con fiyos y xa antias trabayaba pra ellos, ocupándose del outra casa, unde vivían antias de vir pra esta. Pura, el ama, taba delicada dos nervios y parece qu'el cambio de casa nun ye fixo mui ben, tanto que Xuana acabóu atendendo a casa y a muyer como se fose ella el ama. Condo a queima, volvéronse todos pral outra casa y ella siguíu trabayando pra ellos hasta que moriron. Y ben yo agradeceron que ye deixaron el caseirío de riba pra ella y pra os fiyos, que xa ves qu'aproveitaron ben el oportunidá despós de sabe Dios contas penurias pasarían de nenos, coa madre trabayando sempre pra fora y el padre sin mirar miga pra ellos. Qu'os bolos chegarían a unde chegasen cuidándolos...

—¿Y por qué Xuanía, col pedazo de muyerón que debía ser? —volvéu perguntar a nena, xa máis conforme col que ye cuntara el bolo.

—Porque na casa de riba había outra criada que tamén se chamaba Xuana y como ella da qu'empezara a trabayar era nena, chamábanye Xuanía y Xuanía ye quedóu despós de medrar. Y muito, que se agora la ves grande, nun queras pensar cómo era de nova.

Quedaron os bolos callados mirando prá nena y esperando máis perguntas, así que nun ye quedóu outra a Naya que cuntaryes que xa sabía abondas cousas del historia da casa aquella:

—Díxoye Miguel a Yayo qu'igual a casa queimara porqu'esa Pura da que falades andaba poñendo velas a os santos y pode qu'algúa prendese na parte que nun usaban, que debía ser unde vivía el tal Pedro que rondara á monxa.

Ríron os bolos:

—Xa nos estrañaba que nun anduvésedes usmiando el historia da casa —respondéuye Inés—: ¿Y qué máis aprendíchedes?

Antias qu'a nena respondese, púxose serio Pacho y perguntóu:

—¿Nun se vos ocurriría colarvos sabichar?

Pasóu gana Naya de responderye que como él, peró pensóulo miyor y dixo:

—Demos úa volta pol xardín sin ver por unde entrar. —Que nun era mentira de todo: na primeira volta nun encontraran el entrada da cocía—. Contóuye qu'a muyer taba dos nervios y que, desde a queima, nun quixeran saber máis da casa, que tampouco podían vender por nun sei qué d'úa manda.

Miráronse os bolos coa risa outra vez na cara:

—Pos é verdá que sois bús detetives —ríu el bolo—. Podíase entrar polla porta del llavadeiro.

Tocóuye entoncias a Inés perguntar:

—¿Y tu cómo sabes eso? ¿Nun se ch'ocurriría entrar?

Baxóu a cabeza el home, peró al momento volvéu erguella y respondéu rindo:

—Fun el sábado de tarde con Lalo ver cómo taba por dentro, que desde el fougo nun entráramos nella. Peró nun fixemos máis qu'asomar embaxo —aclaróu antias qu'á muyer ye dese tempo a supoñer qu'anduveran por toda a casa.

Sacudíu a cabeza a bola:

—Despós estráñaste das ocurrencias da nena. ¡Es tu pior!

—Boh. É normal que los chamen esas cousas: úa casa veya y zarrada tantos anos. Y eso que seguro qu'a os outros dous súa bola yes anduvo con contos pra meteryes medo.

Miraron outra vez prá neta que dicía que non coa cabeza:

—Nun creu que yes cuntarse nada d'esa casa. Ou a mín nun me dixeron nada.

—A verdá é que, sacando as historias que se y'ocurriran a Pura, nunca naide cuntara cousas de medo d'esa casa —dixo Inés.

—Medo xa metían abondo don Manuel y el Can condo íbamos roubaryes fruta —ríu outra vez Pacho, esperando que Naya perguntase.

—Eso contóunolo Lalo el día que vimos aberta a portalada.

—¡Vaya! Parece qu'encontrastedes ben d'informantes —ríu a bola, vendo el chasco que llevara Pacho, que xa taba preparando el historia qu'iba cuntarye á neta.

—Y Berto cuntóunos que Miguel tuvo casado con Rosía y el ermá col ermao d'ella —siguíu esplicando Naya.

—Qu'eu saiba, tuvo y tá, que nun creu qu'a estas alturas se divorciasen y el ermao y Monchía siguen xuntos, non como estos. Que Miguel debéu ver el cielo aberto condo Rosía y a madre lo botaron de casa —aclaróu el bolo, resistíndose a nun cuntarye él tamén a súa versión.

—¿Y cómo se y'ocurríu fer aquí a casa? —esta vez si perguntóu a nena.

—A casa xa la tía feita, peró nin úa nin el outra taban conformes con ella porque la fixo sin consultaryes —esplicóu Inés.

—¡Consultar, si! ¡Pediryes permiso pra gastar os cuartos, di miyor! —volvéu rir Pacho.

—Nun sías ruín, ho —riñíuye a muyer, sin muito agayo—. A verdá é qu'abondo fixo que nun las deixóu al garete col fiyo y fíxola cerca pra que nun quedase sola a veya, qu'hasta cuarto ye preparara na casa nova.

—¿Y por qué nun yes gustaba? —quixo saber Naya.

—Porque gastara os cuartos —respondéu Pacho.

—Porque se deixaban el otra casa, igual ya reclamaban os parentes —dixo Inés.

Miráronse os dous al ver que nin neso acordaban y empezóu a esplicar a bola:

—Agarrada a veya era muito, peró el que máis ye dolía era ter que deixar a casa a os amos, que parece que nunca un peso pagaran por ella y ser é d'us parentes del home que marcharan vivir á villa y ya deixaran condo casara.

—Peró ¿nun era da madre de Rosía? —estrañóuse a nena.

—Qué vei ser, nía. Pos nun ois que ya deixaron al home pra que tuvesen unde vivir, que casóu sin ter nin oficio nin beneficio. Andaba de criao d'un llao pra outro, enronchóu con esta, que taba tamén de criada, y gracias a os primos que taban abrindo un comercio na villa tuveron casa unde estiarse. Y ei sigue agora Rosía, fendo por que nun ye reclamen a casa, que dime tu se vale algo, tendo a del home ben cerca.

Sacudíu Naya a cabeza, sin entender el que ye cuntaban:

—Mirade qué ben tades de tertulia —dixo el padre de Naya.

—Menos mal que xa tein a cía cuase feita —ríu a madre, entrando detrás.

Mentras falaban, prenderan a cocía de lleña, qu'a bola dicía que nel outra nun s'amañaba, y Naya y el bolo pulgaran as patacas pra fer úa tortiya, qu'Inés xa taba cuayando.

—¿Pode saberse de qué falábades? —quixo saber Xuan.

—De Miguel, Rosía y a madre —respondéuye Pacho.

—¿Y qué ten que ver Miguel coas outras? —perguntóu a nora.

Miraron todos pra ella, estrañados:

—¿Tu tampouco sabías que Rosía y Miguel taban casaos? —ríu Naya.

Sacudíu a cabeza a madre:

—Nunca tal sentira.

—Casaos y separaos y cada ún vivindo na súa casa. A ver, Rosía non, que parece qu'a casa nun é súa —esplicóu a nena.

—Creu que fai tempo que xa lo é —correxíu el padre y como todos mirasen pra él, dixo—: Hai anos que ya compróu Miguel, inda vivía a madre, non foran botallas y tuvese qu'acoyellas. Ou eso dixera al pouco d'ir vivir solo —ríu el home.

—Entoncias, ¿botáronlo ou foise él? —perguntóu Naya.

—Tanto nun sei, el que si sei é que ben feliz vivíu solo desde el primer día, sin naide roñándoye al pé. Tamén dito por él.

—¿Y a qué se dedicóu, despós de tar de caseiro na casa Grande? —siguíu perguntando Naya.

—Él nun tuvera de caseiro, foran os padres. Él embarcárase desde novo y d'eso se retiróu —respondéu el bolo.

—Hala, deixade os contos y vamos ciar —cortóu a charla Inés, sacando a tortiya da sartén —que tu inda teis que madrugar mañá.

—Boh, pral que vamos fer —machóu a nena.

—Eso díceslo hoy, peró xa te veremos mañá condo vos despidades del escola y dos maestros —ríu a madre, pasándoye a mao polla cabeza.

—¿Vas ir?

—Iremos todos, qu'eu pedín a mañá —respondéuye el padre.

—Y con Sara, ¿irá daquén? —perguntóu a bola, esmolida pol outra nena.

—Cuntan ir os ermaos, seguro.

—Y el padre tamén, que pidíu permiso condo eu.

Os secretos II. 9

CONTOS DE VECÍOS.

A visita al cementerio nun fixo máis que convencellos de que tían que perguntarye a Miguel a ver se sabía algo, porque allí, entre as lletras que yes faltaban ás lápida ya cotra que tían as que quedaban, souberon quen taba enterrado en cada nicho máis pollos datos que xa tían que pol que podían ller.Cuase nun deron llido en qué ano morira el neno, que si taba enterrado allí; el que si viron, y estrañóuyes un pouco, era que tuvesen os dous ermaos en tumbas pegada y ad a muyer nel pico da de Pedro y non col home:

—Igual pidíu ella tar llonxe da terra —supuxo Sara, pensando nel noxo que ye daban a ella as merucas y demás bichíos.

—Nun sería a primeira —dixo úa voz detrás d'ellos que yes fixo repingar a os tres, inda que botasen a rir al momento—. ¿Qué andades usmiando por aquí? —quixo saber el enterrador que los vira pasar desde unde taba, abrindo el nicho qu'iban usar al día seguinte, sin qu'ellos reparasen nél.

Como se xa tuvese pensada a resposta, soltóu Naya:

—Tamos mirando de condo serán os nichos máis veyos, porque nel outro cementerio inda hai tumbas en terra, así que supoñíamos que nun fose ningún mui veyo.

Rascóu a barba sin afeitar el home, pensando, y al bocadín dixo:

—Nun é muito de fiar esa idea. Houbo quen fixo nichos condo empezaron a verse noutros camposantos y quen nun los fixo hasta que quitaron de siguir dando terra, que foi el outro día, como quen dice. — Volvéu rascar a barba, arrimóuse a ellos y miróu os nichos que tían delante—: Peró igual esos foron dos primeiros que se fixeron, polla fecha d'ese Pedro.

Miráronse os neno y dixo Yayo:

—Pos gracias por aclararnos eso.

Xa iban dar volta para marchar condo sentiron falar al paisano:

—É verdá el que dicía a nena que hai quen pide enterrarse llonxe del piso, peró sóname que d'esta cuntaban que fora el home el que dixera unde enterralla. Mirade: é raro qu'enterren a naide nel nicho de riba porque da muito que subir a caxa y hai qu'andamiar pr'abrir y para zarrar. El que se fai é usa os dous del medio y el de baxo algo menos; como é raro que morran muitos seguidos, vanse metendo os restos coa caxa nova y, se acaso, úsanse os outros dous como osarios. —Mentras falaba, sacara un cigarro y callóu pra prendello—. Contárame el enterrador veyo qu'este paisano mandara enterralla enriba pra tella llonxe condo él s'enterrase y qu'a naide se y'ocurrise mezclar os restos dos dous, que se tían que sacar algús, que metesen os da muyer cos del ermao, non cos d'él ningún dos dous. —Déuye úa pitada al cigarro—. ¡Debían llevarse ben de rayo!

—¿Y quén é el de baxo? —ocurríuseye perguntar a Sara, xa que taba falador aquel home.

—¿Ese? ¡El fiyo fatín que tuveran! —Chupóu outra vez el cigarro—. Andade pra casa que llougo é noite. Eu tamén vou irme xa. —Apagóu a colilla estrapeyándola pra que cayese a brasa y metéula nel bolso—: Inda van vernos salir en procesión y llevar un bon susto, qu'inda hai xente que cré na Santa Compaña y nesas cousas. —Foi ríndose recoyer a ferramenta, mentras os nenos marchaban.

—Xa m'estrañaba a mín qu'un enterrador tuvese medo a quedar de noite nun cementerio —dixo Yayo.

—Estos vecíos son os máis tranquilos que pode haber, nun dan miga de trabayo —ríu el enterrador, qu'alcanzara a sentillo—. Son os de fora os qu'enredan.

Al momento pasóulos el paisano nel coche y puideron falar sin que naide fose sentillos:

—Pos xa sabemos qu'el neno tá enterrado aquí y polla fecha del enterro ten que saber Miguel, se quer cuntar algo —empezóu Sara.

—Y qu'algo gordo pasóu nesa casa, tamén, pollas disposicióis del home col enterro da muyer —añadíu Yayo.

Como Naya siguise callada, perguntóuye el amiga:

—¿Tu qué vas rumiando?

Sacudíu a cabeza a nena y inda tardóu en responder:

—Que nun creu que teñamos xeito de saber qué pasóu entre esos tres, nin qué pintan en todo esto as sampedras. As nosas y as qu'había na caxa aquella.

Cayéu aquello que dixo Naya como un basto d'augua nel ánimo dos ermaos, que tan contentos iban con poder saber algo máis del fiyo.

—Pasín a paso —recobróuse el neno—. A ver qué me cunta mañá Miguel y veremos se temos de qué tirar pra siguir sabendo del historia d'esa casa. Nun vayas afogarte agora cun papao d'augua. —Apurríuye a bolsa col que ye quedaba del esquila y parte dos bígaros que coyeran—. As llámparas llévolas eu que las quero con arroz para xantar mañá.

Tardóuyes ás nenas en pasar a mañá d'escola, entre que xa pouco tían que fer y as ganas de saber cómo ye fora con Miguel a Yayo, y correron pra casa na máis baxarse del autobús, xantar axina y xuntarse pra qu'el neno yes cuntase.

Pasara Yayo a mañá na casa del Miguel, segándoye el hora y axudándoye un pouco nel hortín que poñía. Tal como yes dixera ás nenas, mentras segaba iba el paisano al pé d'él marcándoye unde había plantas que nun quería que ye cortase y de paso sacóuye el tema da casa Grande:

—¿Sabes únde hai rosas tan guapas como as túas? —díxoye el neno como el home y'ensinóu us plantóis de roseira que taban empezando a grumar.

—Sei, ho, que d'allí saquéi as mías. —Cabecióu el paisano—: Son da casa dos amos, a casa Grande ye chamades aquí. ¿Y tu cómo lo aprendiche? ¿Cayéu a parede pra que se vexan desde fora?

—¿Pos nun sabes que van amañalla? Abriron a portalada y xa llimparon el entrada hasta a porta —esplicóu el neno, féndose el estrañao de que nun lo soubese xa.

Cavilóu un bocadín el home, mirando pra únde taba a casa, que desde a súa nun se vía:

—Pos nun sei quén vendrá vivir pr'aquí, qu'os que quedaban da familia nunca quixeron nin mirar pra ella desde a queima.

—Parece que morréu el paisano que taba aquí condo el fougo y so qu'heredaron vendéronla.

—Eso ten que ser, porque Manolo ben dixo que nunca máis poñía os pés nella, que nin veu él recoyer as cousas.

—¿Y tu como sabes eso? —víu Yayo el ocasión de perguntar.

—¿Pos nun sabes que meus padres foron caseiros nella? —Como el neno mirase pra él sin responder, explicóu—: Al morir el amo d'antias, deixóuye el caseirío a este Manolo que che digo, que vía ser primo sou. A ver, primo era el padre, peró eso tanto tén. El caso é qu'este Manolo veu ocupar a casa coa muyer y trouxo a meus padres de caseiros, que xa lo eran núa casía que tían nun aldea por ei pra riba, y con ellos vimos eu y Monchía, a mía ermá máis nova, qu'eramos os qu'inda vivíamos con ellos. —Callóu un momento Miguel—: ¿Tampouco sabías qu'eu teño ermaos? Ben sei que non. —Tampouco esta vez ye respondéu Yayo—. Pos teño máis que tu. Ou tía, que xa faltan ben d'ellos. El caso é que vimos vivir aquí, na casía qu'hai pegada á casa dos amos. Y d'allí coyín as roseiras condo fixen esta casa.

Parecéu qu'el home acabara de falar, peró condo Yayo volvéu de balleirar el herba cortada, despós de indicarye dúas planteiras que nun tía que segar, siguíu:

—Nun m'estraña qu'acabasen por vendello coa fama que ye deran al caserón na familia. —Sin esperar a qu'el neno perguntase, siguíu—: Xa condo chegaron vivir aquí nun yes chocara muito, peró era condición pra heredar el caseirío qu'ocupasen a casa, manías de ricos, xa ves. Al pouco d'istalarse empezóu Pura a dicir qu'aquella casa metía medo. Pra mín qu'ella xa vía mala d'os nervios, peró é verdá que cada punto foi a pior desde que viviron ei. Despós quixeron trer al primo, fiyo dos amos veyos, vivir con ellos, peró xa taba malín y morréu antias d'acabar el papeleo col colexio unde vivía pra trello. Aquello acabóu d'anoxar a Pura y empezóu a andar poñendo estampas y velas por toda a casa, que pra mín qu'el fougo foi por úa vela y non pol istalación da lluz como dixeron. —Cuase tuvo que fer por tar callado Yayo y nun cuntarye que viran os cordóis queimados— Y menos mal que prendéu na parte zarrada, senon queima toda a casa con ellos dentro. Porque condo ardéu, ella xa nun sabía el que fía y dábanye pastillas para que durmise toda a noite y deixase durmir al resto: al home y a criada de casa que trouxeran tamén con ellos. Esta Pura, da que vemos vir aquí, nun quixera tocar nada das habitacióis dos veyos y fixera zarrar el piso del ermao que tamén vivira allí y que morrera xa muito antias, dicindo que nun pensaba ella andas nas cousas dos mortos. Trabayo ye costara al home convencella pr'amañar un pouco a parte na qu'ellos vivían, peró nun llevóu camín a que ye deixase amañar a parte del ermao y por eso dicen qu'el fougo empezóu nos cordóis veyos da lluz. A mín naide me saca da cabeza que foron as velas que prendía Pura delante das estampas pr'anoxar os mortos que, según ella, siguían vivindo allí.

Acabaran xa de segar el horta, peró el home siguía falando y nun tía facha d'acabar axina el historia:

—Inda é cedo pra que teñas qu'ir xantar, ¿axúdasme un pouco nel horto y sigo cuntándoche?

Taba claro qu'era máis a gana de falar tendo con quén que todo el trabayo que tía mandarye al neno y este foi con él por seguir sabendo da casa:

—¿De qué che taba falando? Ah, si, de Pura y a casa. Pos eso, qu'ella enchía de velas as habitacióis qu'usaran os d'antias y convencéu al home de que todo conto yes pasara ruín era culpa de tar vivindo naquella casa y por eso desque queimóu naide volvéu mirar pra ella hasta agora que me dices que van arreglalla, peró que la venderon.

Encontróu ocasión al fin Yayo de perguntar el que xa ye chocara condo dixera que nun y'estrañaba que la vendesen:

—Y se tanto noxo ye tían á casa, ¿cómo nun la vendéu ese Manolo antias?

Cavilóu un bocadín el home, deixando d'arralar os semilleros, y al fin respondéu:

—Debía ir na manda que nun podían vendella y al pasar xa a outros heredeiros poderon fello, que teño entendido qu'a manda del tan don Manuel, qu'así ye chamaban al amo veyo, daba que ller. —Callóu outra vez Miguel y pensóu el neno qu'igual taba esperando a que ye perguntase algo máis, peró nun ye deu tempo—: Parece que deixara disposto hasta que, se tían que balleirar os nichos, nunca se yes ocurrise poñer os sous cos da súa muyer nin cos del ermao, nin, chegado el caso, os del fiyo. ¡Xa ves se era maniático el home! Se nun fose que nun eran parentes, máis que por casar col primo, iba dicir que Pura heredara el mal d'él. Ou eso ou pensar qu'ella tía razón y a casa embruxaba a quen vivía nella.

Al sentir aquello, escapóuseye a risa a Yayo, acordándose de súa bola y de Sara, que tanto medo tía a esas cousas pollas historias que ye cuntaba el outra.

—¿Riste? —dixo el paisano—: Pos xa ves qu'hai xente que cré neso hasta volverse tolla.

—Xa sei, xa —respondéu el neno, pensando qu'igual lo ofendera coa risa—: Empezando por mía bola.

Miróulo Miguel mui serio:

—Pos nun ye cuntes nada d'esto, nun vaya ser que chegue el conto a os que compraron a casa y volvan empezar as disgracias.

Púxose serio tamén Yayo y perguntóu:

—¿Pos houbo máis disgracias qu'a queima?

—Houbo, ho, ¿ou pensas qu'a xente deixa úa casa como esa porque prenda úa velía ou os cordóis da lluz, que tanto ten? Vamos moyar el gaznate y cúntoche el que sei, se me xuras que nun vas andar cuntándolo por ei.

—A mía bola, nin se m'ocurre —prometéu el neno, deixando fora ás nenas.

Déuse por satisfecho el home y empezóu a cuntar as cousas que yes pasaran a os últimos que viviran na casa: abortos de xente y de gao, pérdidas de terras y negocios, mala salú pra todos y un feixe de casos qu'el paisano aquel acabóu por relatar dicindo:

—Porque, claro, era máis fácil botarye a culpa á casa qu'á pouca arte que tían cos negocios, el pouco cuidao coas cousas, el gao y a xente y as trafuyadas que fixeran os d'antias y qu'al hora da concentración se descubriran.

—¿Da concentración? —perguntóu Yayo, perdido entre tando conto.

—Da parcelaria, condo xuntaron as fincas en lotes máis grandes —esplicóu el home.

—Si, eso xa sei el que é. Peró, ¿qué yes pasóu con ellas?

—Pos que parece que se foran quedando con terras que nun eran d'ellos y condo pidiron as escrituras veyas pra daryes as novas resultóu que nun aparecían por nayundes as das compraventas máis que recibos por cuartos que, nin con muito, eran el precio das terras.

—Eso é roubar, non cousa de maldición —asombróuse Yayo.

—Eso penso eu, peró como Manolo y Pura nun sabían nada, ou eso dixeron, botáronye a culpa a os malos aires da casa... Nun sei de qué, de que se soubese, supoño —ríu al fin Miguel—. Digo eu que xa trabayaríamos abondo hoi. Espera que vou buscarche os cuartos y xa t'avisaréi condo volva necesitar de ti.

Foise el neno la mar de contento con todo el qu'aprendera y coa propina sempre arrogante del vecín y para condo chegóu a xuntarse col ermá y a vecía, despós de xantar, xa taba farto d'esperar por ellas para poder cuntaryes cómo ye fora con Miguel. De tanto tar pendiente de qu'aparecesen polla baxada xa perdera un par de picadas y outras tantas tuvera qu'encarnar sin enterarse de que ye llevaran el cebo.

Chegaron al fin as nenas y quitóu a vara para poder cuntaryes sin interrucióis todo conto aprendera del vecín:

—Y eso todo por dicirye qu'iban amañar a casa Grande —acabóu.

Quedaron calladas as nenas, rumiando tanta cousa como Miguel ye cuntara a Yayo. Como nun ye dicían nada, perguntóu:

—¿Quédanos algo por saber?

Al fin, reacionóu Naya:

—Quedar queda, peró nun creu que demos encontrado xeito d'aprendello.

—Siguimos sin saber qué pasóu entre os dous ermaos y a muyer y qué pintan en todo eso as sampedras —respondéu Sara—. Péro ten razón Naya: xa nun hai unde enterarse.

Sacudiron a cabeza os tres, con pena por nun poder saber el historia entera. Erguéuse Yayo llanzar outra vez a vara y acomodáronse as nenas pra tomar el sol, peró nun tardaron muito en empezar a revoverse:

—Pos algún xeito ten qu'haber d'enterarse —dixo Sara, sentándose outra vez—. ¿Miguel parecéu que nun sabía nada máis ou que nun cho quería cuntar? —perguntóuye en alto al ermao, que siguía de cara al mar.

Negóu coa cabeza sin volverse, comprobóu a vara y arrimóuse a ellas:

—Nun me parecéu que soubese nada máis del que me dixo dos amos veyos, como él yes chamaba. Y tampouco sei únde nin a quén buscar pra saber algo máis. ¿Falache d'esto con tous bolos? —perguntóuye a Naya.

—Quedamos en nun cuntaryes nada —respondéuye sin molestarse polla duda.

—Pos igual era tempo de perguntaryes a ver se saben algo —propuxo Sara.

Os secretos II. 8

8. DE PLAYA

Pasaron a tarde del domingo nel mar; baxóu primeiro Yayo dar úas varadas y máis tarde as nenas con toda el intendencia pra nun ter que subir nin por fame nin por sede. Taba el mar balleiro y como un plato, así que deixóu el neno a vara y fóronse os tres buscar llámparas y bígaros pollos penedos y de paso bañarse na pozúa, unde el augua taba máis calente qu'en mar aberto; el sito nun daba pra nadar, peró si pra tar un pedazo d'amoyo, procurando nun acertar a tocar ningúa das crías d'arizo metidas nas regandixas das peñas, que tamén raspaban abondo. Os cuidaos merecían a pena pra disfrutar d'aquel baño tibio.

Xa tían as maos reveyecas y empezaban a ter frío condo saliron del augua y volveron á playa. A vara de Yayo siguía sin novedá y sin naide máis por cerca, deitáronse xuntos secar al sol:

—Tuven dándoye voltas al historia da casa grande —empezóu Yayo, sentándose despós d'erguerse renovar el cebo da caña—: Y hai cousas que nun me cuadran. Ou nun las entendín ben ou fáltanos información.

—Eu tamén tuven pensando neso y paréceme que hai cousas qu'inda nun sabemos —repondéuye Naya.

—¿Que inda nun sabemos? —perguntóu Sara, recalcando el inda—. Pos nun sei cómo vamos aprendellas: nun hai naide da familia a quen perguntar, na casa encontramos el qu'encontramos y nun creu que podamos volver entrar sin que nos piyen, porque deixar nun creu que nos vayan deixar; y vecíos a quen perguntar nun me parece que haxa que sepan algo y que queran cuntárnolo.

—Primeiro vamos ver se temos as dudas nas mismas cousas —propuxo el neno—. Empezo eu. Condo queimóu, na casa taban vivindo us sobríos, ¿non? —Dixeron que si coa cabeza as nenas—. ¿Y de quén eran fiyos? Porque na máis sabemos de Pedro y Manuel y de naide por parte da muyer.

Erguéu a mao Naya, como se tuvesen nel escola:

—Se nun hai máis ermaos, que temos qu'enterarnos ben, pode ser por úa cousa que sempre discuto con bolito: él dice qu'os fiyos d'un primos carnal tamén son sobríos. —Miráronla os outros sin entendella—. A ver: sobrín é el fiyo d'un ermao, peró, según bolito, tamén lo é el fiyo d'un fiyo d'un tío.

Nun miyoraron muito as miradas dos ermaos, peró parecéu que la entenderan:

—Qués dicir que pode que fosen fiyos d'un tío dos da casa y non d'un ermao. —Quixo saber seguro Sara se entendera ben.

—Pode ser, se chamaryes sobríos a esos nun é cousa na máis del tou bolo —aclaróu Yayo—. Eso é fácil comproballo perguntando a cualquera sin ter que dar esplicacióis relacionadas coa casa.

Volvéuse Naya revolver na bolsa da playa:

—Eso: vei apuntando el que temos que perguntar —aprobóu Sara al ver que sacaba úa llibretía y con qué escribir—. Outra cousa da que temos qu'enterarnos é de qué foi del fiyo, porque sería él quen tía qu'heredar non u sobrín, ¿ou?

Sacudiron os outros dous a cabeza y al fin respondéu Naya:

—Mañá hai enterro y dixo bolito qu'iba ir. Podo dicirye que ye pergunte al cura se tá enterrado aquí y cóndo.

—Si, nía. ¿Y cómo vas esplicarye que sabes del neno? ¿Ou xa ye cuntache unde tuvemos ayer? —saltóu Yayo.

—Nun ye dixen nada. Peró teis razón: vou ter que buscar úa búa disculpa.

—Ou non —tercióu esta vez Sara—: Se tá enterrado aquí, tará nel panteón da casa y raro será que nun teña el nome y a fecha postas. Y xa se eso, despós, podemos ir perguntar por él.

Aplaudiron el idea da nena y apuntóu Naya na llibreta a visita al cementerio.

—¿Qué máis nos falta por saber? —perguntóu al acabar d'escribir.

—A ver: temos qu'enterarnos ben de quén eran os sobríos qu'heredaran a casa y porqué nun la heredóu el fiyo. Temos que saber tamén qué foi d'él y, se podemos, qué problema había con él pra mandallo llonxe da casa, que nin os vecíos s'acordan d'él. Iba tar ben poder enterarnos del mariaxe que tían os dous ermaos y a muyer, peró eso si que vei ser complicado, senon imposible —resumíu Yayo.

—A mín gustaríame saber qué había na parte da casa que queimóu ou porqué la tían zarrada, se encontramos os cuartos nel llao sano —dixo Sara.

—El que nun encontramos foi el de Pedro —correxíu Naya—. Nun sendo que fose aquel pequeño y balleiro, el último que miramos.

—¿Sin armario? Xa sabemos qu'el paisano ese era un vivales, cuase m'estraña que nun tuvese un bon axuar y tampouco creu que se conformase con aquel cuartín de nada. Acordáivos qu'hasta tía intención de casa y á cuñada díceye que van compartir casa. ¿Nun ocuparía él a parte da casa que queimóu? —perguntóu Yayo—. Cuase era outra vivienda dentro da misma casa.

—Y eso, ¿cómo podemos sabello? —quixo saber Sara—. ¿Perguntando a quén?

Miráronse os tres un momento, pensando, y cause al tempo dixeron:

—¡A Miguel!

Según yes dixera Berto, aquel home vera prá casa Grande cos padres de caseiros y tía que conocer ben a casa por pouco qu'anduvese por ella. Y hasta podería esplicaryes el llío de parentesco que tían cos da casa aquellos sobríos que nun sabían d'unde saliran.

Apuntóu Naya con lletra ben grande a visita a Miguel y cuase tuvo a punto d'empezar a recoyer pra ir vello xa:

—Acouga un pouco que nun hai queima —paróula Yayo, erguéndose pra ir mirar a vara qu'anunciaba picada col repunte da marea.

Despescóu a maragotía, botóula nel caldeiro cos farros que fora coyendo, enguadóu el anzolo, llargóu y nun s'aballóu miga a volver a poñer a caña nel soporte. Condo acabóu el ritual, volvéu pra xunto as nenas, sin sentarse nin perderye el oyo á vara.

—Nun vamos ir agora correndo vello. Xa mañá iréi eu y veréi cómo ir perguntándoye sin ter que cuntarye el que sabemos nin, muito menos, como nos enteramos del que nun teña outra que diciryo.

Volvéu coyer a caña al ver que doblaba cos tiróis que ye taban dando al sedal y sacóu outra maragota:

—Parece que vei meterse el mar qu'empezan a picar seguido —enguadóu outra vez y quedóuse coa vara na mao.

—¿Feirémosye úa nota col que ten que perguntarye a Miguel? —propuxo Sara.

—Vou perguntarye a él, nun vaya parecerye mal, como se nun nos fíasemos.

Erguéuse Naya pr'arrimarse a Yago condo este se viróu pra ellas y vocióu:

—Ide féndome un apunte col que ten que cuntarme, nun vaya ser que coa charla esqueiza daqué importante.

Chegóu xunto a él a nena y detrás Sara:

—¿Vas ir como se ye fixesen una entrevista? —ríu el ermá.

—Xa veréi cómo lo fago. El que nun quero é ter que volver ou quedar coas ganas de perguntarye algo del que queremos saber.

—Indo con orden, podes perguntarye cóndo veron vivir aquí y con quén —empezóu Naya.

—Espera, espera, que tampouco vou entrallo así —paróula Yayo—. Nun teño disculpa clara pra ir entrevistallo así sin máis. Nin podo xa dicir que sia pra un trabayo pra clase, que xa la acabei.

Quedaron un bocadín callados os tres, discurrindo cómo fer pra que Miguel ye falase da casa sin que desconfiase de Yayo. Déuye tempo al mozo a enguadar tres veces sin pescar nada antias que Sara propuxese:

—Igual podes comentarye como de pasada que tan revolvendo na casa Grande.

—Revolver, revolvemos nosoutros. Esos tán abríndola pr'amañalla —respondéuye el ermao.

—Ben m'entendiche —replicóuye ella.

—A ver, vou ir segarye el ora, que xa m'avisara a semá pasada —esplicóu Yayo—. Y sempre anda comigo, marcándome as plantas que nun quer que segue y dándome conto. Podo aproveitar el que ye gustan as rosas pra falarye das da casa Grande, qu'agora vense desde el camín porque abriron a cancella y llimparon el entrada. Así nun teño nin que dicir que sei qu'él vivíu nella, ou na dos caseiras, que tanto da pral que nos interesa.

—¿Y se nun cho dice? —quixo saber Naya.

—Pergúntoye se las víu dacondo y, ou mo dice, ou calla. Y se calla, paréceme que nun vou ter qué fer pra que me cunte nada. Peró ha estrañarme ben col que ye gusta falar.

—Gustaraye, peró nun sabías que tuvera casado con Rosía —pinchóu Sara.

—Nun lo sei porque tampouco nun ye perguntéi polla muyer, dándola por morta. —Pensóu un pouco, mentras recoyía y llargaba outra vez—: A verdá é que si sabia que casara aquí y tamén que vera de caseiro cos padres, peró nunca me dixo a únde, igual porque pensa que xa lo sei.

—Así que vas falarye das rosas da casa Grande pra ver qué che dice, ¿y despós? —perguntóu Naya.

—Seguro que nun tá enterado de que la venderon nin de que van amañalla y ei podo ferme el inorante pra perguntar de quén era, qué pasóu y toda el historia que queremos conocer. Y eso é el que téis qu'apuntarme pra nun esqueicer nada.

Volveron sentarse as nenas, deixando a Yayo despescando outro pexe y revolvendo entre el esquila pra buscar úa curiosa que chamase a pezas máis grandes xa qu'empezaban a picar. Quedaron un pedazo mirando el ir y vir del sedal coas ondas hasta qu'empezóu a recoyello con pesca.

—A ver —púxose a dicir Sara—: queremos saber qué parentesco rial tían esos sobríos cos da casa.

—Si. Y qué foi del fiyo —apuntóu Naya—. Y qué había na parte da casa que queimóu. Peró igual ten qu'ir perguntando al revés: empezar pol que pasóu na casa, qué queimóu, quén vivía ei y porqué y lo del fiyo... —callóu a nena sin ocurrírseye cómo feiría Yayo pra perguntar por él sin confesar el que xa sabían.

—Condo ye fale del parentesco cos amos veyos podo perguntarye diretamente se nun tían fiyos. Se me dice que non, é qu'el nun conocéu al neno nin a súa historia; y se me dice que si, algo máis saberá que nosoutros —dixo Yayo, empezando a recoyer el apareyo—. ¿Trouxéstedes merenda? Eu xa teño fame.

Ríronse as nenas y sacaron os bocadiyos y os refrescos que baxaran. Pra condo acabaron de merendar xa iba cubríndose a playa de sombras y empezaron a vistirse pra ir subindo. Entre os tres recoyeron os tarecos da pesca y miraron de nun deixar nada tirado na playa y hasta xuntaron coa súa basura algúa máis da qu'a marea deixara, antias de que volvese arrastralla. Deixóu Yayo a vara, el soporte y el esquileiro nun dos casetos del arribada y metéu a chave núa gateira disimulada na porta cúa chapa:

—Nun sei pra qué poñedes candaos se deixades a chave unde cualquera pode coyella —sacudíu a cabeza Sara.

—Cualquera, non, qu'hai que saber únde tá. Y tamén se zarra pra que nun trabaye el mar dentro, ou ye coste máis caro entrar.

—Pos pra eso ben chegaba un pasador —replicóuye el ermá.

—Ben ves que lo tía. —Mostróuye Yayo os furaos unde debera tar posto—. Peró ferruyece máis axina y da máis que quitar que cambiar un candao. ¿Algo máis?

Botóu a andar camín arriba Sara sin responderye y detrás d'ella os outros dous, ríndose un pouco d'ella:

—Despós soi eu el que sempre teño que salir coa mía —dixo ben alto el ermao pra que nun quedara duda de que lo sintía.

Inda aballóu máis el paso a nena hasta que, al chegar a primeira costa, paróu esperallos:

—¿Xa vos ristedes abondo? —quixo parecer enfadada, peró xa ríndose un pouco.

—E qu'a todo teis que poñerye perós... Nun sei a quén demo te asomeñas —respondéuye Yayo, romendando a súa bola.

Como a costa daba que subir, nun volveron falar hasta que chegaron xunto ás bicis:

—Qué pena que zarrarse el atayo —queixóu Sara.

—Máis que zarrar, que podía volver a abrirse usándolo, é que cayeron os dous pinos que fían d'escalóis nel máis costo —esplicóu Yayo—. Y cos que baxamos agora nun íbamos ser quén a mantello aberto.

—Pos a mín nun me da pena ningúa: pra baxo, patinábase cada pedacín y pra riba sempre ibas acertar a botarye mao a un toxo —ríu Naya—: Inda m'acordo da culada que llevéi a primeira vez que baxéi por él.

—Eso é verdá; ou pra riba ou pra baxo, sempre amañábamos algúa —ríuse tamén Sara.

—Eu quedéi úa vez colgando polla camiseta nel paso qu'había por baxo d'un castañeiro —contóu Yayo, coloriando al acordarse del susto que llevara.

—Y había que baxar con calzóis llargos ou acababas todo arrabuñada —volveron rir os tres.

Con estas, foran andando sin montar nas bicis y chegaran as primeiras casas. Acordándose da vecía que vivía allí, iban montar pra pasar axina peró xa nun yes deu tempo:

—Era hora que subísedes —foi el saludo que yes deu, parada nel medio da pista coas maos nos cadriles como tía costumbre—: Vou tar contentos nas vosas casas, mandando a tarde por vosoutros.

—É el que tocaba hoi, qu'é domingo —respondéu Naya sin pararse.

—¡Serás descarada! A ver tu qué pescache, se traes algo que vala.

—¿Vas comprarmo? —perguntóu Yayo antias de mostrarye el caldeiro.

—Xa sei que nun mo vas dar y a ver qué precio pides. —Escoyéu a muyer úa das maragotas máis curiosas y perguntóu—: ¿Conto qués por esta?

—Dez euros —respondéu ben seguro el neno.

—Xa será muito por este pescadín.

—Pos se lo quer por menos, xa pode baxar pescar usté. —Botóu a andar el neno detrás das amigas, que seguiran camín y esperándolo máis pr'alante.

—Ala toma y trailo, que nun sei qué vas fer con tanto como coyiche pr'acabar pasándoseche. —Apurríuye el billete que sacara d'aquella cartera que parecía ter tantos anos como ella y que llevaba sempre núa faltriqueira debaxo del mandil.

—Ah nía, agora hai conxeladores —respondéuye Sara.

—Ou vecíos a quen regalallo —rematóu Yayo, ríndose.

Quedaba a muyer ruzmiando contra ellos condo yes chegóu un xiprido de detrás y despós a voz del Chato, chamando a Yayo:

—¿Nun tendrás algo pra mín?

Paráronse os nenos decidindo se dar volta y volver pasar por delante da peste aquella ou dicirye que non, con pena pol home aquel tan búa xente como era:

—¿Nun dicíamos de pasar pol cementerio? —acordóuse Naya y coa mías deron volta os tres.

Como los vise Rosía y tamén que Berto iba arrimándose a unde taba ella, preferíu meterse na casa:

—Vou llimpar esto antias qu'empece a cheirar.

Nun ye respondéu naide, nin la despediron sequera, y siguiron camén pr'hacia casa del Chato, que deu volta con ellos:

—Déixame algo de pescurria, que nun sabedes a gana que paso d'ella, peró eu xa nun tou pra esa costa nin pra tar dereto esperando que piquen.

Sacóu del calzón úa bolsa y abríula pra que Yayo ye fose metendo nella algún farro y el par de xulias que coyera:

—¿Nun llevas algúa cabra?

—Peró se son todo espías —replicóuye Yayo, peró poñéndoye dúas das máis curiosas.

—Igual qu'os farros y gústanme cuase máis. ¿Qué che dou?

—As gracias —respondéu el neno, botando a andar.

—Ai, eso non. Eu tamén pago —protestóu el home.

—Xa lo pagas ben coas varas. Bon proveito che faga —ríu el neno, separándose máis d'él, pra que nun chegase a botar os cuartos que xa tía na mao nel caldeiro.

Tamén el home quedóu ruzmiando, peró cúa risa na boca.

Os secretos II. 7

A CAXA DAS PEDRAS.

Erguéuse Yayo sin coyer el que y'apurría el ermá y deu úa volta pol cuarto antias d'empezar a abrir os caxóis da cómoda.

—A verdá é que nun sabemos nada d'ese neno. Nin quén era ni qué foi d'él. Y os apellidos nun son tan raros como pra que nun poda ser parente d'ellos sin ser fiyo. —Callóu un bocadín, zarrando el último caxón qu'abrira—: Aquí nun hai máis que roupa. Y el sobrín que veu vivir aquí despós chamábase Manuel como el tío.

Erguéranse tamén as nenas y puxéranse a mirar el qu'había nel armario. Tamén ellas taban por zarrallo pra ir ver os cuartos que quedaban condo Naya erguéu úas sayas mui dobladías nel fondo del llao das perchas, estrañada por el xeito de cayer as veiras. Tal como ye parecera al vellas, debaxo había úa caxa de madera tayada.

Sacóula y púxola nel pico da cama pra que la visen tamén os outros. Nun taba zarrada máis que por un pasador qu'enganchaba a tapa al resto da caxa. Al abrilla viron que taba chía de retratos y cartas en dous montóis ben colocados y atados cada ún cúa cintía de raso.

Coyeron primeiro as fotografías y foron estendéndolas por riba da colcha. Parecía que taban postas por fecha, que todas tían posta por detrás con aquella lletra tan dibuxada que xa conocían.

Empezaron polla máis veya, foron vendo el historia d'aquella mujer qu'ocupara el cuarto. Aquel retrato primeiro mostraba úa mocía abondo curiosa posando sentada coa cara pousada núa mao y úa rosa nel outra, colgando nel halda da saya. Era un d'aquellos retratos que cuase parecían pintados máis que fotografía, peró querían supoñer que nun taría tan retocado que nun fose el d'úa nena pouco máis veya qu'ellas mismas, igual el primeiro oficial como muyer que ye fían.

A seguinte según a fecha que tía era úa foto de dous homes, un máis novo qu'outro, sin máis seña d'ellos. Axina souperon quén eran al coyer as fotos que vían despós: úa da boba con todos os asistentes, curas tamén, sacada nel entrada d'aquella misma casa y outra da parexa de casados al pé da pérgola chía de rosas; así viron qu'el home máis veyo del outro retrato vía a ser el tal don Manuel, marido da muyer, y el outro debía de ser Pedro, que tamén salía na foto de grupo xunto al novio.

Había despós outro retrato coa muyer outra vez na pérgola y que polla postura supuxéronla esperando, como yes confirmóu a seguinte, unde se vía úa criatura envolta en puntiyas y encaxes de tal xeito que na máis se ye vía a cara:

—Pos é verdá que debía ser fiyo d'ellos —concedéu Yayo, inda que nel retrato salía nel collo da que debía ser bola materna, según aparecía na foto da boda.

—Pollas trazas ben podía ser fiya —comentóu Sara, vendo qu'aparecía noutro retrato con dous ou tres aníos al pé d'un caballín de xuguete cun vestido tamén chén de puntiyas.

—É que d'aquella vistíanlos con sayas hasta que deixaban de mexar por ellos —ríu Naya. Como os outros dous la mirasen raro, aclaróu—: En casa hai fotografías de bolo que sal así y contáronme qu'era por eso. Y os adornos d'este serán por ser d'alta, non por ser nena.

Mentras Naya coyía outro retrato, arrimóu a os oyos a del neno Sara, reparando nél con toda el atención:

—Este neno ten algo raro —dixo al fin, volvendo pousalla, pra coyer a que y'apurría el ermao.

—Pos, aparte del vestido, nun sei qué ye ves.

A que tía agora nas maos era del neno nel collo da madre y col padre dereto al pé da siya unde taba sentada y parecía tomada el mismo día y nel mismo sito:

—Nesta vese ben como era el piso de baxo entre a porta y el escaleira. Mirade que terrazo máis guapo había —mostróuyes Yayo.

—Y mirade qué caras tían os padres. Eu digo qu'a ese neno pasábaye algo —insitíu Sara.

Como pra darye a razón el seguinte retrato era del neno outra vez solo, xa máis grandín, cun mandilón oscuro, el pelo, qu'antias parecía rubio y con ondas como el da madre, rapado cuase de todo qu'inda destacaba máis os rasgos peculiares que Sara vira. Na seguinte fotografía salía el mismo neno cúa monxía nova, el pequeno abrazado a ella cúa risa de felicidá que nun ye cabía na cara:

—¿Será esta Sagrario? —perguntóu Naya.

—Nun creu, nun chegar a profesar —respondéu Sara.

—Tampouco sabemos se vestían distinto as novicias —replicóu Naya, coyendo outra fotografía unde volvía salir solo el neno, vestido de traxe cúa cruz colgando del pescozo, un misalín y un rosario entre as maos y un llazo nun brazo, pol que supuxeron qu'era un retrato da primeira comunión.

Aparecía vistido igual outra vez coa monxía y nas dúas que foron coyendo despós tamén salían xuntos, úa núa merenda nun prao y el outra sentados os dous nun poyo. Había outra máis unde salían xuntos cun peteiro de nenos y nenas col mandilón del colexio. Nas que yes quedaban por mirar volvía salir solo y puideron ver cómo fora medrando, notándoseye cada punto máis a discapacidá.

—Pra mín que lo mandaron internar porque nun era normal y por eso naide nos falara d'él —supuxo Sara.

Nel último retrato salía xa un chaval abondo grande, peró coa misma cara de neno de condo fixera a comunión. Miraron a fecha da fotografía, estrañados porque nun houbese máis retratos, y viron que por eso tempo morrera a madre, según sabían polla manda da que yes falara el cura.

Miróu el hora Yayo y perguntóu:

—¿Botámosye un oyada ás cartas? Peró ten que ser rápida que xa llevamos muito tempo aquí y llougo van empezar a botar conta de nosoutros. Nun nos vayan pillar salindo.

Xa taba Naya colocando as fotos y atándoyes outra vez a cinta para volvellas á caxa condo Sara coyéu el paquetín de cartas pra repartillas. Debaxo d'ellas encontróu dúas pedras como as qu'inda llevaban ellos colgadas al pescozo:

—Mirade el qu'hai aquí —asombróuse, coyendo tamén as sampedras.

—Reparte as cartas, a ver se dice algúa algo d'ellas.

Fíxolo así a nena y axina taban os tres sacando con tento úa carta del sobre.

Repartíralas Sara a bulto, sin contallas nin mirar as fechas, así que foi Naya a que recibíu as máis veyas y nun tardóu en anunciar:

—As que me diche son dos dous ermaos: escríbenye como se os dous la cortexasen al tempo. —Guardóu a segunda carta y sacóu outra—. Y tenlas ordenadas por fecha: ún d'ún y úa del outro. Esperai: ese anúnciaye que xa falóu col padre pra casar con ella y cúntaye hasta a dote que ye vei dar. Manuel, claro. —Sacudíu a cabeza a nena—: Tá claro que pra éste a boda era outro negocio.

Ergueron os outros a vista del que taban llendo, esperando a que Naya llese a carta seguinte, que sería de Pedro:

—Éste sigue cortexando nella, como se tal cousa, y eso que ye dice que xa sabe que vei casar col ermao. —Siguíu llendo tan rápido como podía—: ¡Anda! Casaría col outro, peró con éste tuvo máis que cartías.

—¿Pos? ¿Qué dice a carta? —perguntóu Yayo.

—Pra mín qu'ella ye dixo que nun iba encontrarse máis con él y éste respóndeye que d'eso pode tar ben segura porqu'él tamén vive na casa familiar y que xa lo buscará condo Manuel ande pol mundo sin mirar pra ella. —Lléu outro pouco y añadíu—: Que ben se vei acordar d'él y das tardes que pasaran xuntos condo el home ye ronque al llao sin cumplir antias con ella y que nun ha tardar muito en cambiar a súa cama fría polla d'él, ben calentía.

—Pos é verdá qu'ei debía haber ferro y farina —ríu el neno, reconocendo qu'esta vez si quedaba qu'algo houbera—. A ver en qué para ese bolorto.

Coyéu otra carta Naya y sacudíu a cabeza:

—Se seguíu escribíndoye, tendredes vosoutros as cartas porqu'esta é xa del colexio y de cuatro anos despós.

Sacudiron a cabeza os dous ermaos:

—Estas son tamén del colexio, algúa da familia y pouco máis.

—Y as mías, igual —respondéu Sara.

—Ai, esperade: esta é del home —dixo Naya, pasando outra vez os sobres—: Paséila sin vella col última de Pedro.

Abríu a carta y lléu os poucos renglóis que tía escritos:

—Pos si qu'era escribidor el paisano, como fose así d'espresivo en todo, válame Dios qu'aburrido: salúdala como se nun fose nada sou, todo mui formal y seco, pasa a felicitalla pol parto, como se tampoco eso tuvese que ver con él, y díceye que volve prá casa núa semá ou así. Y acabóuse a carta con “atentamente”.—Sacudíu a cabeza a nena.

—Nun m'estraña que lo botase del cuarto —ríu Yayo, outra vez.

—Igual se foi él y se nun taba seguro de qu'el neno fose sou, tampouco estraña muito el trato que ye da á muyer —dixo toda seria el ermá.

—¡Xa tamos outra vez! —protestóu Yayo—: Nun sabemos se pasóu el qu'anunciaba el ermao qu'iba pasar.

—Non, peró, home, mui búa facha nun ten el dos cuartos separados —tercióu Naya.

—Vale, peró eso nun sabemos se foi entonces ou despós da promesa da muyer. Acordádevos de que dicía de nun volver ter trato con ningún home.

—Xa: nin col propio nin con outro —recalcóu Sara.

—Vamos deixar de fer elucubracióis y acabar de mirar as cartas que llougo é noite —cortóu a discusión Yayo.

—Como nun sales coa túa —replicóuye el ermá.

—Ten razón él, Sara. Vamos volver as cousas al sou sito y marchar que xa llevamos aquí un montón de tempo, sen tar féndose noite inda —volvéu terciar Naya, colocando as súas cartas y coyendo a cinta pr'atallas coas que iban devolvéndoye.

—Espera. —Paróula el outra nena—: ¿Quén escribe esa primeira del colexio?

Sacóu outra vez a carta Naya pra mirar a firma y sacudíu a cabeza:

—Nun conozo el nome da que lo firma.

Xa empezara Sara a repasar el resto das cartas y nun tardóu muito en erguer úa:

—Aquí tá: esta fírmala Sagrario. —Pasóuye el resto a Naya, mentras Yayo tamén revisaba as súas—: Nun ye fala máis que del neno y da vida que ten. Y agradéceye el axuda que ye deu pra chegar a unde tá, prometéndoye velar pol neno como se fose sou.

—As mías volven tar firmadas por outras muyeres —dixo Yayo, pasando as cartas outra vez.

—Aquí tá a comunicación que ye fain de que Sagrario morréu pol gripe que coyera cuidando a os neníos malos. Tamén dice que Ramonín tá sano y sin novedá —resumíu Naya.

Coyéu Yayo el última carta da colección:

—El neno é xardineiro. ¡Vaya! —queixóu, recoyendo con cuidao a rosa seca que ye cayera del doblez da carta—. Y mándaye esta flor que sabe que é a súa preferida. Firma tamén él, con lletra de neno pequeno. Y pollas fechas que sabemos, nun hai máis porque a que morréu foi ella.

Acabaron de recoyer y guardaron a caxa unde taba. Al salir del cuarto, dixo Sara:

—Esperade un pouco. —Abrindo a porta d'ún dos cuartos qu'inda nun miraran—. Total por cinco minutíos máis, vamos mirallo todo.

Aquello era outra habitación y esta nun tía nin armario que mirar. Úa camía, úa mesita, úa siya y úa percha na parede era todo el mobiliario que tía y a mesita nun tía dentro máis qu'a baceniya de costumbre. El outro cuarto que nun revisaran abríase al horta y tía tarecos de costura; nun lo pensaron as nenas y foron diretas abrir un costureiro con patas como se fose úa mesa.

—¿Tamén eso tedes que revolver? ¿Vais ver se tan secretos como el de Saría? —perguntóu Yayo desde a porta.

—Boh, este, por nun ter, nun ten nin a mitá de filos qu'el d'ella —respondéu Naya.

—Nin tá el mitá d'ordenado qu'el d'ella ou el d'Inés —dixo Sara, abrindo os caxóis, chíos de restos d'oviyos de llá embolortados.

—Pos, hala, zarráilo y vámonos. A ver cómo salimos sin que nos vexan.

Baxaron cuase ás carreiras as escaleiras y saliron escopetados polla porta del llavadeiro hasta chegar al frente da casa. Nun se vía rastro de naide pol camín, así que saliron pasiando como se tal cousa, camín da casa de Naya.