lunes, 27 de febrero de 2023

Os secretos II. 7

A CAXA DAS PEDRAS.

Erguéuse Yayo sin coyer el que y'apurría el ermá y deu úa volta pol cuarto antias d'empezar a abrir os caxóis da cómoda.

A verdá é que nun sabemos nada d'ese neno. Nin quén era ni qué foi d'él. Y os apellidos nun son tan raros como pra que nun poda ser parente d'ellos sin ser fiyo. —Callóu un bocadín, zarrando el último caxón qu'abrira—: Aquí nun hai máis que roupa. Y el sobrín que veu vivir aquí despós chamábase Manuel como el tío.

Erguéranse tamén as nenas y puxéranse a mirar el qu'había nel armario. Tamén ellas taban por zarrallo pra ir ver os cuartos que quedaban condo Naya erguéu úas sayas mui dobladías nel fondo del llao das perchas, estrañada por el xeito de cayer as veiras. Tal como ye parecera al vellas, debaxo había úa caxa de madera tayada.

Sacóula y púxola nel pico da cama pra que la visen tamén os outros. Nun taba zarrada máis que por un pasador qu'enganchaba a tapa al resto da caxa. Al abrilla viron que taba chía de retratos y cartas en dous montóis ben colocados y atados cada ún cúa cintía de raso.

Coyeron primeiro as fotografías y foron estendéndolas por riba da colcha. Parecía que taban postas por fecha, que todas tían posta por detrás con aquella lletra tan dibuxada que xa conocían.

Empezaron polla máis veya, foron vendo el historia d'aquella mujer qu'ocupara el cuarto. Aquel retrato primeiro mostraba úa mocía abondo curiosa posando sentada coa cara pousada núa mao y úa rosa nel outra, colgando nel halda da saya. Era un d'aquellos retratos que cuase parecían pintados máis que fotografía, peró querían supoñer que nun taría tan retocado que nun fose el d'úa nena pouco máis veya qu'ellas mismas, igual el primeiro oficial como muyer que ye fían.

A seguinte según a fecha que tía era úa foto de dous homes, un máis novo qu'outro, sin máis seña d'ellos. Axina souperon quén eran al coyer as fotos que vían despós: úa da boba con todos os asistentes, curas tamén, sacada nel entrada d'aquella misma casa y outra da parexa de casados al pé da pérgola chía de rosas; así viron qu'el home máis veyo del outro retrato vía a ser el tal don Manuel, marido da muyer, y el outro debía de ser Pedro, que tamén salía na foto de grupo xunto al novio.

Había despós outro retrato coa muyer outra vez na pérgola y que polla postura supuxéronla esperando, como yes confirmóu a seguinte, unde se vía úa criatura envolta en puntiyas y encaxes de tal xeito que na máis se ye vía a cara:

Pos é verdá que debía ser fiyo d'ellos —concedéu Yayo, inda que nel retrato salía nel collo da que debía ser bola materna, según aparecía na foto da boda.

Pollas trazas ben podía ser fiya —comentóu Sara, vendo qu'aparecía noutro retrato con dous ou tres aníos al pé d'un caballín de xuguete cun vestido tamén chén de puntiyas.

É que d'aquella vistíanlos con sayas hasta que deixaban de mexar por ellos —ríu Naya. Como os outros dous la mirasen raro, aclaróu—: En casa hai fotografías de bolo que sal así y contáronme qu'era por eso. Y os adornos d'este serán por ser d'alta, non por ser nena.

Mentras Naya coyía outro retrato, arrimóu a os oyos a del neno Sara, reparando nél con toda el atención:

Este neno ten algo raro —dixo al fin, volvendo pousalla, pra coyer a que y'apurría el ermao.

Pos, aparte del vestido, nun sei qué ye ves.

A que tía agora nas maos era del neno nel collo da madre y col padre dereto al pé da siya unde taba sentada y parecía tomada el mismo día y nel mismo sito:

Nesta vese ben como era el piso de baxo entre a porta y el escaleira. Mirade que terrazo máis guapo había —mostróuyes Yayo.

Y mirade qué caras tían os padres. Eu digo qu'a ese neno pasábaye algo —insitíu Sara.

Como pra darye a razón el seguinte retrato era del neno outra vez solo, xa máis grandín, cun mandilón oscuro, el pelo, qu'antias parecía rubio y con ondas como el da madre, rapado cuase de todo qu'inda destacaba máis os rasgos peculiares que Sara vira. Na seguinte fotografía salía el mismo neno cúa monxía nova, el pequeno abrazado a ella cúa risa de felicidá que nun ye cabía na cara:

¿Será esta Sagrario? —perguntóu Naya.

Nun creu, nun chegar a profesar —respondéu Sara.

Tampouco sabemos se vestían distinto as novicias —replicóu Naya, coyendo outra fotografía unde volvía salir solo el neno, vestido de traxe cúa cruz colgando del pescozo, un misalín y un rosario entre as maos y un llazo nun brazo, pol que supuxeron qu'era un retrato da primeira comunión.

Aparecía vistido igual outra vez coa monxía y nas dúas que foron coyendo despós tamén salían xuntos, úa núa merenda nun prao y el outra sentados os dous nun poyo. Había outra máis unde salían xuntos cun peteiro de nenos y nenas col mandilón del colexio. Nas que yes quedaban por mirar volvía salir solo y puideron ver cómo fora medrando, notándoseye cada punto máis a discapacidá.

Pra mín que lo mandaron internar porque nun era normal y por eso naide nos falara d'él —supuxo Sara.

Nel último retrato salía xa un chaval abondo grande, peró coa misma cara de neno de condo fixera a comunión. Miraron a fecha da fotografía, estrañados porque nun houbese máis retratos, y viron que por eso tempo morrera a madre, según sabían polla manda da que yes falara el cura.

Miróu el hora Yayo y perguntóu:

¿Botámosye un oyada ás cartas? Peró ten que ser rápida que xa llevamos muito tempo aquí y llougo van empezar a botar conta de nosoutros. Nun nos vayan pillar salindo.

Xa taba Naya colocando as fotos y atándoyes outra vez a cinta para volvellas á caxa condo Sara coyéu el paquetín de cartas pra repartillas. Debaxo d'ellas encontróu dúas pedras como as qu'inda llevaban ellos colgadas al pescozo:

Mirade el qu'hai aquí —asombróuse, coyendo tamén as sampedras.

Reparte as cartas, a ver se dice algúa algo d'ellas.

Fíxolo así a nena y axina taban os tres sacando con tento úa carta del sobre.

Repartíralas Sara a bulto, sin contallas nin mirar as fechas, así que foi Naya a que recibíu as máis veyas y nun tardóu en anunciar:

As que me diche son dos dous ermaos: escríbenye como se os dous la cortexasen al tempo. —Guardóu a segunda carta y sacóu outra—. Y tenlas ordenadas por fecha: ún d'ún y úa del outro. Esperai: ese anúnciaye que xa falóu col padre pra casar con ella y cúntaye hasta a dote que ye vei dar. Manuel, claro. —Sacudíu a cabeza a nena—: Tá claro que pra éste a boda era outro negocio.

Ergueron os outros a vista del que taban llendo, esperando a que Naya llese a carta seguinte, que sería de Pedro:

Éste sigue cortexando nella, como se tal cousa, y eso que ye dice que xa sabe que vei casar col ermao. —Siguíu llendo tan rápido como podía—: ¡Anda! Casaría col outro, peró con éste tuvo máis que cartías.

¿Pos? ¿Qué dice a carta? —perguntóu Yayo.

Pra mín qu'ella ye dixo que nun iba encontrarse máis con él y éste respóndeye que d'eso pode tar ben segura porqu'él tamén vive na casa familiar y que xa lo buscará condo Manuel ande pol mundo sin mirar pra ella. —Lléu outro pouco y añadíu—: Que ben se vei acordar d'él y das tardes que pasaran xuntos condo el home ye ronque al llao sin cumplir antias con ella y que nun ha tardar muito en cambiar a súa cama fría polla d'él, ben calentía.

Pos é verdá qu'ei debía haber ferro y farina —ríu el neno, reconocendo qu'esta vez si quedaba qu'algo houbera—. A ver en qué para ese bolorto.

Coyéu otra carta Naya y sacudíu a cabeza:

Se seguíu escribíndoye, tendredes vosoutros as cartas porqu'esta é xa del colexio y de cuatro anos despós.

Sacudiron a cabeza os dous ermaos:

Estas son tamén del colexio, algúa da familia y pouco máis.

Y as mías, igual —respondéu Sara.

Ai, esperade: esta é del home —dixo Naya, pasando outra vez os sobres—: Paséila sin vella col última de Pedro.

Abríu a carta y lléu os poucos renglóis que tía escritos:

Pos si qu'era escribidor el paisano, como fose así d'espresivo en todo, válame Dios qu'aburrido: salúdala como se nun fose nada sou, todo mui formal y seco, pasa a felicitalla pol parto, como se tampoco eso tuvese que ver con él, y díceye que volve prá casa núa semá ou así. Y acabóuse a carta con “atentamente”.—Sacudíu a cabeza a nena.

Nun m'estraña que lo botase del cuarto —ríu Yayo, outra vez.

Igual se foi él y se nun taba seguro de qu'el neno fose sou, tampouco estraña muito el trato que ye da á muyer —dixo toda seria el ermá.

¡Xa tamos outra vez! —protestóu Yayo—: Nun sabemos se pasóu el qu'anunciaba el ermao qu'iba pasar.

Non, peró, home, mui búa facha nun ten el dos cuartos separados —tercióu Naya.

Vale, peró eso nun sabemos se foi entonces ou despós da promesa da muyer. Acordádevos de que dicía de nun volver ter trato con ningún home.

Xa: nin col propio nin con outro —recalcóu Sara.

Vamos deixar de fer elucubracióis y acabar de mirar as cartas que llougo é noite —cortóu a discusión Yayo.

Como nun sales coa túa —replicóuye el ermá.

Ten razón él, Sara. Vamos volver as cousas al sou sito y marchar que xa llevamos aquí un montón de tempo, sen tar féndose noite inda —volvéu terciar Naya, colocando as súas cartas y coyendo a cinta pr'atallas coas que iban devolvéndoye.

Espera. —Paróula el outra nena—: ¿Quén escribe esa primeira del colexio?

Sacóu outra vez a carta Naya pra mirar a firma y sacudíu a cabeza:

Nun conozo el nome da que lo firma.

Xa empezara Sara a repasar el resto das cartas y nun tardóu muito en erguer úa:

Aquí tá: esta fírmala Sagrario. —Pasóuye el resto a Naya, mentras Yayo tamén revisaba as súas—: Nun ye fala máis que del neno y da vida que ten. Y agradéceye el axuda que ye deu pra chegar a unde tá, prometéndoye velar pol neno como se fose sou.

As mías volven tar firmadas por outras muyeres —dixo Yayo, pasando as cartas outra vez.

Aquí tá a comunicación que ye fain de que Sagrario morréu pol gripe que coyera cuidando a os neníos malos. Tamén dice que Ramonín tá sano y sin novedá —resumíu Naya.

Coyéu Yayo el última carta da colección:

El neno é xardineiro. ¡Vaya! —queixóu, recoyendo con cuidao a rosa seca que ye cayera del doblez da carta—. Y mándaye esta flor que sabe que é a súa preferida. Firma tamén él, con lletra de neno pequeno. Y pollas fechas que sabemos, nun hai máis porque a que morréu foi ella.

Acabaron de recoyer y guardaron a caxa unde taba. Al salir del cuarto, dixo Sara:

Esperade un pouco. —Abrindo a porta d'ún dos cuartos qu'inda nun miraran—. Total por cinco minutíos máis, vamos mirallo todo.

Aquello era outra habitación y esta nun tía nin armario que mirar. Úa camía, úa mesita, úa siya y úa percha na parede era todo el mobiliario que tía y a mesita nun tía dentro máis qu'a baceniya de costumbre. El outro cuarto que nun revisaran abríase al horta y tía tarecos de costura; nun lo pensaron as nenas y foron diretas abrir un costureiro con patas como se fose úa mesa.

¿Tamén eso tedes que revolver? ¿Vais ver se tan secretos como el de Saría? —perguntóu Yayo desde a porta.

Boh, este, por nun ter, nun ten nin a mitá de filos qu'el d'ella —respondéu Naya.

Nin tá el mitá d'ordenado qu'el d'ella ou el d'Inés —dixo Sara, abrindo os caxóis, chíos de restos d'oviyos de llá embolortados.

Pos, hala, zarráilo y vámonos. A ver cómo salimos sin que nos vexan.

Baxaron cuase ás carreiras as escaleiras y saliron escopetados polla porta del llavadeiro hasta chegar al frente da casa. Nun se vía rastro de naide pol camín, así que saliron pasiando como se tal cousa, camín da casa de Naya.

martes, 21 de febrero de 2023

Os secretos II. 6

6. A CASA GRANDE.

¡Vaya, é el llavadeiro! —desilusionóuse toda Sara.

Si. Peró ei hai porta y tá aberta —mostróuye el ermao.

Pasaron al pes das pilas tayadas en pedra y enfilaron el outra porta, peró inda yes deu tempo a reparar nos avíos prá colada: el trobo de colar y a dala y, sobretodo, núa máquina con rodiyos y beo qu'acabaron por pensar que sería pra estrumar a roupa antias de tendella.

Entraron núa cocía parecida á da casa de Saría se nun fose porque nesta entraban cuatro como aquella. Tía, como a de Saría, úa tira d'azulexos que nun chegaban al techo nel frente unde taban a cocía coas mesetas y a pila de fregar y as outras paredes ocupadas con alacenas, conqueiros y armarios, inda con cousas nellos. Ocupaba el medio úa mesa de madera maciza de cuase úa cuarta de gorda y un escano y un banco ermaos d'ella.

Pos aquí nun parece qu'houbese fougo —dixo Sara, parados inda na porta.

Dixo bolo que nun queimara toda a casa, solo a parte que nun arreglaran, que debe de ser a del outro llao —respondéu Naya—. Parece qu'el fougo empezara nel istalación veya da lluz, que nesta parte xa puxeran nova.

Saliron da cocía al pasiyo que daba á porta principal y nel que encontraron as portas del que debía de ser a despensa, d'un comedor pequeño y d'úa salía tamén pequena y decorados de tal xeito que parecía difícil revolverse dentro. Chegaron á porta y ás escaleiras que partían a casa en dúas; por unde ellos entraran víase qu'a casa fora renovada y nun ye chegara el fougo, peró el outra parte taba moura y queimada, cos puntonciyos colgando nos sitos qu'el cable veyo da lluz prendera.

Como el escaleira era de pedra nun ye faltaba máis qu'a barandiya del llao da queima y nun yes costóu a os nenos dicidir subir máis que mirarse ús a outros. Ben pegados al llao seguro, chegaron en fila al piso y quedaron parados al ver a porta moura pol fougo, peró inda enteira, que zarraba el llao queimado. Sin pensallo muito, botóu mao á maniya Yayo y abríula.

Al outro llao, faltaba el piso nalgús sitos y tamén podía verse el cielo entre os restos del piso de riba, a techumbre queimada y os rotos del toldo que puxeran para tapalla. A porta abríase al que debera ser a sala con cuartos al fondo y as paredes mouras de fumo; víase tamén nellas el rastro del cordón queimado que baxaba ás chaves da lluz.

¡Qué raro é todo esto! —pensóu en alto el neno—. Eu nun sei muito d'eletricidá, peró, se renovaran el istalación de parte da casa, ¿nun tía que tar desenganchada a vella? Y se taba enganchada toda, ¿cómo nun ardéu el resto?

Ou non —respondéuye Naya—. A cuadra da casa, como nun s'usa, inda ten os cables veyos, cúa chave como esas, y inda ten lluz. Ou tía, que núa tormenta nun fai muito, fóisenos a lluz y nun volvía y cortóu pa os cables qu'iban pra ella.

Zarróu a porta Yayo y volvéronse pral llao que nun queimara y as escaleiras que subían al desván:

¿Subimos ver enriba? —propuxo Naya.

Y enfilaron os tres as escaleiras.

Tamén el desván taba partido en dous cúa porta a cada llao y esta vez nun se molestaron sequera en abrir a del queimado. Detrás del outra porta nun había máis qu'us mobles desarmados y algúa caxa con roupa veya, calzado y trastes pequenos que nun yes llevóu miga de tempo mirar.

Baxaban un pouco desilusionados condo yes parecéu sintir pasos embaxo. Quedaron parados nel descansiyo, esperando escuitar algo y nun tardaron en sintir úa porta zarrar y úas pisadas avanzando pol pasiyo de baxo, camín da porta principal. Recularon os tres, separándose das escaleiras y procurando nun fer miga de ruido, y volveron quedar quietos, esperando ver qué fía el qu'andaba por baxo.

Deron un respingo al sentir falar:

Pos a parte qu'amañaran nun ta nada estropiada pra os anos que lleva sin mirar naide prá casa —dixo úa voz d'home.

Y al punto respondéuye outro:

Algo feirían os toldos que puxeron. Hasta lo que queimóu tá abondo ben —avanzóu a voz pol entrada.

Tá todo queimado —replicóu el outro.

Si, ho, peró nun cayéu el techo nin hai muita cotra de fora —esplicóuse el segundo.

Miráronse os nenos, reconocendo aquella voz, y por señas quedaron d'acordo qu'era el bolo de Naya. Siguiron escuitando sin moverse del sito, esperando conocer quén taba con él antias de dicidir baxar ou mirar d'esconderse por se yes daba por subir:

En mala hora deixaron enganchada el istalación veya, xa de nun cambialla toda.

Taban mirando d'amañar el resto da casa, peró nun yes deu tempo. Tamén foi mala sorte que yes cayera a chista aquí al llao.

Nun ye chames mala sorte que ben se vía qu'algo así podía pasar. ¿Ou nun t'acordas cómo sacaban chispas esos cordóis con pouco torbón qu'houbese, sin necesidá de que cayese ningúa centella nin cerca nin llonxe? —acabóu el parlamento el paisano y botóuse a tusir como se houbese forzado muito a gorxa.

Al sentir aquella tos, cayeron os nenos en qu'el outro home debía ser Lalo y non Carlos, como cuase esperaban pra presentárseyes. Recularon un pouco máis mentras embaxo siguía sonando a tos:

¿Nun irás fumar aquí? —perguntóu Pacho al callar el outro de tusir.

¿Pos teis medo a que queime algo? —ríu el outro.

Nun créu que yes preste ver qu'anduvo daquén por aquí.

Boh, díxome ayer el da paliadora que tan chamados ús que balleiran casas, fayados alpendes y el que sía, así que nun créu que miren se anduvo daquén ou non —protestóu Lalo.

¿Y van tirar todo? —quixo saber el outro.

Parece que recoyen el que yes interesa y el resto véndenlo a outros que feirán igual. ¿Por? ¿Viche algo que ch'interesa?

Eu non, peró sei dalgús que, como lo soubesen, pouco iban tardar en vir revolver —ríu Pacho.

Y eu tamén sei d'ellos. Peró, ¿tás seguro de que nun veron ou van vir igual? —ríu tamén Lalo, mentras os nenos reculaban inda un pouco máis nel pasiyo de riba—. El que quero eu ver son os coches que tían y que nun vin que sacaran inda. ¿Vamos ver se tan nalgún cabanón?

Antias tíanlos nel que hai pegado á salida del camín de baxo —respondéu Pacho, perdéndose xa os dous camín da cocía, por unde tamén entraran ellos.

Inda esperaron quietos un bon pedazo os nenos hasta tar ben seguros de que se foran os dous homes, antias de xuntar as cabezas y, procurando falar quedo, acordar:

Se naide da casa vei vir ver el que hai ou deixa d'haber, ben podemos nosoutros revolver un pouco, como dice el bolo d'esta —propuxo Sara.

Abriron a porta que tían máis cerca y encontraron un cuarto grande cúa cama de matrimonio, dúas mesitas y un armario ben grande, peró todo balleiro. Na porta del frente taba el escusao y detrás da qu'abriron despós había outro cuarto, éste máis pequeno y cus mobles que se vían antiguos.

A cama, tapada cúa colcha con ramos bordaos y debaxo un colchón de llá, era estreta hasta pra ún, como estreto era el paso que quedaba pra pasar y abrir as portas del armario que parecía demasio grande pr'aquel cuarto. Sentáronse os tres na cama pra poder abrir el armario y dentro viron úa coleción de traxes d'home del ano da nana, todos inda ben planchados colgando de perchas de palo cúa punta doblada como gancho. Nas baldas del outra porta había camisas y roupa de llá y nos caxóis calzóis y camisetas, y puños y cuellos de camisa, corbatas, caxías con pasadores y xemelgos y panos con lletras bordadas: un eme y un erre enroscadas.

Este debía de ser el cuarto del tal don Manuel —supuxo Yayo.

Inda revolveron outro pouco nel armario, sacando y volvendo a guardar todo conto yes chocaba; antias de pechallo y revisar a mesita. Nel caxón había un mundo de papeles con notas, contas y recortes mezclados, úas caxías de pastillas prá tos y úa carteiría cúas monedas. Ríronse os tres condo, al abrir a porta de baxo, encontraron úa baceniya.

Pegada por dentro á porta del pasiyo había outra zarrada cun pasador. Probaron a descorrello peró a porta nun abría, así que saliron buscar el cuarto que tía que compartir aquella porta. Al entrar nel cuarto dal llao sorprendéulos que fose cuase el doble qu'el qu'acababan de ver; tan grande era que cabían nél úa cama grande, un armario tamén grande, dúas mesitas y úa cómoda con espeyo y un montón de tarecos nel pico.

Según entraron, nun viron a porta porque, unde tía que tar, taban a cómoda y el espeyo. Comprobóu Yayo qu'el espeyo podía moverse y, torcéndolo, allí taba a porta, con outro pasador tamén zarrado:

Nun parece qu'usasen muito esa porta —comentóu Sara.

Volvendo el espeyo al sito, paráronse a mirar todo conto había delante d'él y axina repararon en qu'aquel cuarto tía que ser d'úa muyer: frascos de perfume y colonia, úa caxía de polvos blancos prá cara, outra con peines, cepiyos y pasadores pral pelo y el que debera ser un xoyeiro, balleiro. El resto del cuarto taba como el outro: el xargón tapado cúa colcha antigua y el armario chen de roupa d'outro tempo.

Úa das mesitas taba balleira, menos polla baceniya, peró el outra tía dentro, ademáis d'outra baceniya, frasquíos de pastillas que, según lleron, eran pra durmir, un tapaoyos y us tapóis que debían ser prás oreyas y un breviario col rosario envolto enriba. Xa iba Naya, qu'era a que taba sacando as cousas, volver el rosario y el llibro al sito condo Sara yo quitóu das maos:

Mirade: é como el qu'aparecéu nel molín.

Pasáronlo de mao en mao pra vello ben y acabaron dándoye a razón á nena. Púxose entoncias a revisar el misalín, pasando as foyas, finas como papel de fumar, con cuidao a ver se tía algo dentro y axina encontróu el que buscaba: noutra foyía igual de fina,doblada y ben metida que nun destacase miga.

Desdoblóula con tento, devolvéndoye el llibrín a Naya, que siguíu repasándolo, y encontraron escrita con lletra mui ben dibuxada el que parecía úa promesa feita a Dios polla salú de daquén, que nun se dicía el nome. Lléndola con toda el atención foron sacando algún dato qu'axina los puxo a fer cábalas: falaba a nota de renunciar a máis trato con home, propio ou ayén, se aquel que máis quería recuperaba a salú y taba firmada coas iniciales da que sabían era a muyer de Manuel y cuñada de Pedro.

¿Sería por Pedro pol que pidía esta muyer? —perguntóu Yayo as nenas, que tamén quedaran cavilando despós de ller a nota.

Nun sei por quén sería, peró, según a porta, ella cumplíu a promesa —respondéuye Naya, deixando el llibro nel caxón despós de sacarye de dentro un puñadín d'estampías.

Pos entoncias nun sería ese, porque sabemos que morréu muito antias qu'ella —replicóu Yayo.

Créu que xa sei por quén pidía —dixo Sara, que fora repasando as estampas qu'encontrara Naya—: Este é un recordatorio da primeira comunión d'un nenín d'un colexio. Mirade el nome y cómo se chama el sito unde comulgóu.

Apurríuyes el estampa y viron el nome del convento unde iba profesar Sagrario, se nun morrerse antias. Al mirar os apellidos del neno, botóu Naya mao outra vez al breviario y abríulo pollas primeiras foyas. Allí, coa misma lletra cuidada da nota, taba escrito el nome y apellido del solteira da muyer de Manuel:

Mandaríanlo estudar alló —dixo, sin tar mui convencida, a nena, mostrándoyo a Yayo.

Pode... ¿Y pra qué lo mandarían tan llonxe? —Señalóu Sara a pallabra “interno” qu'aparecía debaxo del nome—. Pra mín qu'estos nun deban puntada sin filo y Sagrario iba profesar allí coa dote paga, non por Pedro, se non polla cuñada, para que ye cuidase el fiyo.

¡Dios! Cada día paréceste máis a bola, ¡serás mal pensada! —roñóuye Yayo.

Pos esplícamo tu miyor —replicóuye el ermá apurríndoye el estampa y a nota.


























martes, 14 de febrero de 2023

Os secretos II. 5

5. OS ALPENDES.

Faltárayes tempo a tarde anterior pra cuntarye a Sara todo conto souberan col conto d'ir buscar as canaveiras, empezando polla noticia de que taban llimpando el xardín da casa Grande. Tamén ye cuntaron as fatadas que yes botara Rosía al pasarye por delante y ei Sara, máis resabiada de tanto sentir á bola, esplicóuyes de qué falaba a vecía. En dúas patadas, contóuyes que tamén Pepa dicía qu'os bolos de Naya empezaran a cortexar condo inda tían el cagayón nel cul y que dálgúa llargatúa del vecindario chegara a dicir que Saría y ella compartían home, como se nun fose ella muyer abondo y súa ermá fata de sobra pra guardarye el ausencia a quen xa nin s'acordaba d'ella.

Anduveran taliando a ver cóndo marchaban os obreiros da casa, peró debían ter presa pol obra porque nun los viron irse hasta ben cerca da tardía y tuveron que renunciar al espedición, cruzando os didos pra que nun trabayasen tamén el sábado.

Inda taba Naya abrindo as ventás pr'axudar coa llimpeza da casa condo pasaba Yayo de volta coa bici y berróuye da que pasaba:

¡De tarde vamos!

Tardóu en pasarye a mañá a nena y nun acababa de chegar el hora da sesta pra ir ver a casa. Condo al fin asomaron Sara y Yayo, xa llevaba ella media hora dando voltas pol acera da casa:

¿Y vamos andando? —perguntóu, deixando a bici.

Non, nía, se che parece, vamos avisando pol camín a únde vamos —respondéuye Sara, sacudindo a cabeza.

Tamén é verdá. Íbamos ter qu'escondeyas —reconocéu a nena, indo guardalla.

Nun apuraron miga el paso, como se fosen dando un paseo sin rumbo, por se daquén los vía y, al chegar frente a portalada, coláronse dentro cúa carreiría. Deixaran os obreiros a pala al entrada, tapando el camín qu'abriran, de tal xeito que nun tuveron qu'andar as escondidas pra recorrer todo el xardín.

Os arbolóis pegados á parede bordiaban dentro el que nun tempo deber ser un xardín con camíos de grava entre flores variadas y outros árboles que tamén medraran en bamboya sin naide que los podase. Nun dos llaos destacaba el cenador que xa viran el víspora Yayo y Naya, invadido pollas roseiras hasta cuase tapallo entero; deron a volta alredor hasta encontrarye el entrada, non mirando prá casa, como esperaban, senon escondida d'ella.

Asomáronse, cuntando encontrallo chen d'artos, guías das roseiras de fora ou maleza de todo tipo, peró na mías había dentro foyas secas das qu'acertaran a cayer entre os ferros del estrutura y os troncos retorcidos y gordos como brazos das roseiras entrincadas nellos. Mal iba medrar nada allí dentro unde nun pasaba máis qu'úa luz escasa y averdosada por mor del mar de foyas y rosías que tupían as paredes.

¡Vaya olor que soltan estas flores! —queixóu Sara— Cuase me da dolor de cabeza.

Pos a mín encántame. —Aspiróu con forza Naya—: Estas roseiras son máis veyas qu'os camíos y son das que máis olor dan.

Salíu Sara deixando a os outros dous dentro, mirando curiosos el entrincado dos troncos hasta reconocer os tres principales: un de rosas blancas, outro rosas y el terceiro marellas, que nalgún brote se cruzaban en rosías con foyas de colores mezclados qu'ellos vían al treslluz entre as canas. Desde fora, Sara nun los vía y foi dando a volta á pérgola hasta chegar outra vez frente a porta por unde xa asomaban el ermao y a vecía:

Bon escondite pra que nun se vexa el que tais fendo —ríu a nena.

Nin vello tu como nun poñas lluz —ríu tamén el ermao.

Pos a mín gústame y se tuvesen as roseiras podadas era un bon sito pra tar á sombra. —Volvéu entrar Naya, quitóu as foyas d'un pedazo de banco y da mesa y sentóuse como se tuvese llendo ou escribindo.

Entróu tamén Sara, sentándose frente al amiga:

¿Un pouco máis de té? —Fixo como se servise—. Quén nos dera condo éramos pequenas poder vir enredar aquí.

¿Seguides fendo el fato ou vamos ver qué máis hai por ei?

Saliron as nenas ríndose condo xa Yayo botara a andar siguindo ún dos carreiros de grava. Foron siguíndolo hasta chegar al horta da que yes falara Lalo, tamén cuberta de maleza y cos árboles afogados pol hedra.

Volveron al xardín del entrada y foron esplorar el outro llao, unde encontraron un pozo tamén cuberto de rosas, estas d'un colorao tan oscuro que parecía mouro:

Tá claro qu'a daquén da casa ye gustaban as roseiras. Y cuase é el único que queda del qu'houbese plantado nel xardín, amáis dos árboles, que ben medraran al sou bentestate.

Arrimáronse máis al pozo, cun borde ancho de pedra, tapa de ferro y a polea colgada d'un arco tamén de pedra, cuberto d'hedra y artos enroscados na roseira. Tentóu Yayo a tapa, a ver se abría, y, despós de dous tiróis, llogróu erguella; debaxo el augua víase llimpa, coa basa d'anos nun fondo que parecía máis cerca del que taba, según tardaron en chegar a él os pedacíos de ferruyo que cayeran al destapallo.

Deixóu cayer a tapa el neno y quedóuse mirando prás maos marellas, tamén de ferruyo. Al ir apartarse, algo ye fixo mirar pral erba qu'acababa de pisar al pé del pozo. Cuase al ras del tarrén víanse úas rayas na contorna que ye deron el idea de pisar inda máis a ver se acababa sendo el que se y'ocurrira.

Mirade a ver se baxa un pouco máis el herba —propuxo ás nenas y os tres foron pisando con cuidao ben pegado ás paredes del pozo.

Pouco a pouco descubriron el iscrición que rodiaba el pozo coa fecha na que fixeran a casa y os alpendes, el que mandara fella y hasta el canteiro qu'escribira aquello:

¡Ui! —dixo Naya al acabar de llello—. Aquí hai un cruce d'apellidos un pouco chocante.

Parárase unde aparecían el nome del amo da casa y el del que la fixera:

Pos é verdá —acordóu Yayo. Como el ermá los mirase sin entender, perguntóu—: ¿Acórdaste cómo apellidaban a monxa y os d'esta casa?

Xuntáronse os tres unde taba Naya, mirando outra vez el iscrición:

El d'os da casa é ese y el outro el da monxa, ou del padre, vamos —reconocéu Sara—. Y todo xunto coa fecha pode qu'esplique un pouco máis a trafuyada del Pedro aquel rondando á fiya del que fixo a casa.

Y por eso el molín y aquellas terras pasaron á casa da Monxa, seguro que foi el pago del obra que, casando coa fiya, pensarían aforrar.

Home, eso igual é ser un pouco malpensao de máis, ¿non?

A ver, Naya: con todo el que llevamos sentido d'os d'esta casa, ¿estrañaríache? —perguntóu Sara.

Peró eso nun esplica el dos cuartos escondidos nel molín —porfióu Naya.

Xa, eso non. Peró lo del cambio de propiedá del molín, pode ser —respondéu Yayo—. Xa sabes qu'estos d'alta, muitas propiedades y muito presumir peró cuartos...

Máis qu'el resto, seguro —interrumpíulo el ermá—, que ben fían por ellos se nun era pra deixallos y cobrar un mundo hasta que yos devolvían.

Por eso: costaríayes menos pagar a deuda con cousas que con cuartos.

Pos eu volvo con lo mismo: ¿y as monedas del molín?

Eso fora cousa del tal Pedro y as propiedades, seguro que del padre ou del ermao.

Siguiron un bocadín callados mirando pral pozo hasta que perguntóu Sara:

¿Siguimos vendo el resto?

Pasando polla veira da casa chegaron a os alpendes del outro llao sin ter que cruzar el horta.

Asomaron nel primer cabanón, frente á casa, unde encontraron as arabías propias de cualquer casa con terras: dous carros, un del país y outro dos modernos con rodas de goma, araos tamén de varias épocas, sachadoras, semadoras, grades y demáis, inda miyor conservados qu'os dalgún museo. Tamén viron xugos, palas, forcadas, pradas, garabatos, gadañas, rozóis, garrunchas, ganchos y un feixe máis de ferramenta pequena toda colocadía pollas paredes.

Frente a ése, pegada á casa, taba a corte, inda coa grade de madera y os pesebres de pedra. Tamén allí había palas y os tarecos de mecer: dous tayolos, tres bidóis y un par de caldeiros de cin comidos pol tempo:

Seguro qu'aquí hai ratos —queixóu Sara desde a porta.

Pos nun sei qu'iban comer —replicóuye el ermao, abrindo un pouco máis a porta pra pasar.

Cruzóu a corte hasta el fondo, fendo polvo al pisar os restos da ganza con que tuvera mullido el tarrén, hasta encontrar a porta que ye parecera ver desde fora. Comprobóu con pena que nun podía pasarse por ella, seguramente trancada por dentro da casa, porque al soltar a caraviya abría un pouco, hasta que topaba en daqué que ben podera ser un travesaño. A regandixa que deixaba abrir nun ye daba pra ver dentro:

Nun pode pasarse por aquí —dixoyes ás nenas.

Peró, ¿tás pensando entrar na casa? —berróuye el ermá.

¿Tu non? —perguntóuye estrañada Naya.

Era verdá que nun falaran máis que d'ir botar un oyada, peró, xa postos, ella y Yayo deran por sabido que, se podían, entraban.

Pasaron al seguinte cabanón, pegado xa al outra entrada da casa, que daba al camín de baxo. Aquella porta era máis nova y máis grande inda qu'a del que guardaba as arabías y tuveron qu'empuxar os tres pra poder abrilla un pouco.

Coa pouca lluz qu'entraba polla porta y por dous ventanos tupidos de cotra y telas d'arañas viron as formas del que parecían coche. Puxaron outra vez con gana pr'abrir máis a porta pra ver miyor, cuase rezando al tempo pra que nun fixese muito ruido, que, conforme era de grande, ben podía rinchar que despertase a todo el vecindario. Tuveron sorte y cause nin fixo ruido y llograron ver al fin claro el qu'había allí dentro.

Quedaron na porta coa boca aberta; delante d'ellos tían tres reliquias: un coche de tiro como os que salían nos contos, outro dos primeiros a motor y un modelo dos que chamaban “haiga”. Foron arrimándose a ellos con tanto cuidao como se fosen ferse fumo se fían ruido.

El coche de caballos tía os senteiros tapados cúa tela que Naya axina erguéu por un esquina. A pesar del tempo que podía ter, el tapizao de coiro en color claro víase liso y sin rotos:

¿Poderá abrirse a capota? —Xa taba Yayo quitando de todo el trapo pra deixallo entero al aire.

Para quieto, nun vayas romper algo —riñíoye el ermá.

Nun quería, peró se rompe, ¿quén vei dicir nada se nestos anos naide miróu pra él?

Puxéronse él y Naya a mirar cómo podería estirarse a capota y pouco yes llevóu encontrar el xeito. Abríuse y quedóu el carricoche como se tuvese esperando pollos caballos pra salir de paseo.

Deixáime sacarye úa foto —pidíu Yayo, sacando el móvil del bolso y separándose pra que se vise ben—. Ou, miyor, subídevos.

Inda taba sacudindo a cabeza Sara condo Naya xa s'acomodara y posaba prá foto.

Sube aquí, anda —animóula—. Peró tu a ver qué vas fer coas fotos, nun vaya vellas que nun debe y saiban unde tuvemos.

Mala conta, nía, nun soi tan fato. Peró quero tellas de recordo que nunca noutra así vamos vernos.

Hala, acaba y vamos deixallo como taba —apuróulos Sara—. Que seguro que queredes fer igual cos outros dous.

Xa iban baxar a capota condo cambióu d'idea:

Ou destapamos os tres pra sacaryes fotos y xa despós deixamos todo como taba.

El segundo coche era ún d'esos modelos que nas películas mui veyas salían dándoyes manivela pra qu'arrancasen y tamén taba como se fose novo. El últimos, sin ser moderno, xa yes chamóu menos el atención y nun bocadín tuveron os tres outra vez tapados y a porta zarrada, sin tampouco agora queixar muito.

Dando a volta por detrás dos alpendes chegaron outra vez a delante da casa, deixando el cabazo a un llao.

Y, agora, ¿qué femos? —perguntóu Naya, mirando con pena prá casa.

Botóu a andar Sara toda decidida pral horta:

¿Vas dar outra volta ou qué se ch'ocurríu? —quixo saber el ermao, xa detrás d'ella con Naya.

Eu nun pensara entrar, peró tedes razón: xa de tar aquí, vamos ver se podemos asomar sequera. Porque se queimóu, tampouco poderá andarse muito por ella, ¿non? —Déronye a razón os outros y siguíu—: Condo paramos mirar el pozo nun se vos ocurríu probar a porta d'ese llao.

Con esto, xa chegaran á porta que Sara dicía, metida pra dentro debaxo d'un texadín que fía un pouco de portal. Arrimábanse a ella con poucas esperanzas de poder abrilla condo se percataron de que nun tía pechadura pra chave:

¿Tará tamén trancada por dentro? —queixóu Naya.

Probóu con tento a caraviya Sara y cuase saltaron pr'atrás condo viron qu'abría a porta.

Pos se ten tranca, nun tá posta —quixo rir a nena.


lunes, 6 de febrero de 2023

Os secretos II. 4

 4. AS CANAVEIRAS.

Sentíulo antias de vello y salíuye al paso para encontrarse como de casualidá. Nun necesitaba Yayo aparatos para llevar música, qu'el mismo, rumbando, xiprando ou cantando baxín, fíase el son condo taba solo:

¿Con qué música veis hoi? —perguntóuye Naya, al nun reconocer qué iba rumbando.

A de sempre un pouco máis repicada —ríu el neno—. Que dice bolo que respondía el d'ún orquesta condo os músicos ye perguntaban cuál tían que tocar.

Xa taban chegando a casa del Chato sin encontrar a naide condo es salíu al camín Rosía. Tan entretidos iban falando de todo el que aprenderan el víspora del historia de Saría y Román que nun la viran hasta que xa taba al pe d'ellos:

Muito andades xuntos vosoutros dous. Y hoi sin carabina que vos estorbe —foi el saludo da muyer. Como os nenos nun ye respondesen, insistíu—: Ben y'aprendiche a túa bola que xa tas enredando al vecín. —Miráronse de medio llao y, fendo por nun rirse, apuraron el paso pra deixalla detrás. Peró inda tía máis que diciryes, agora a Yayo—: Ou igual tu de tou bolo y ques ter úa cerca, inda sin ermá coa que compartir home como a probe de Saría, despós de deixarse comprometer pol manguelo aquel que marchóu y nunca máis d'él se soubo.

Al fin callóu Rosía, parecéndoye que xa tía que berrar de máis pra siguir cuntándoyes el que seguro qu'en casa nun yes dicían, y quedóu dereta nel medio del camín coas maos nos cadriles, taliando a ver pra únde iban. Acertóu a pasar el coche d'un vecín que ye fixo apartarse y acabar por meterse na casa.

Sigue andando; vamos entrar pol horta de detrás, qu'é unde tán as canaveiras y pode que tamén ande por ei el amo.

¿Pos tampouco el Chato durme a sesta?

Durme, peró pra estas horas xa ten xantado, durmido y cuase merendado —riu Yayo—: Dice qu'anda condo as pitas, qu'él tampouco ve de noite. Míralo: ei tá. Hola, Berto. Vemos coyerche úas canaveiras.

Coyede as que querades. ¿Berrábavos a vosoutros esa tolla? —Sacudíu a cabeza Yayo, ríndose—. ¿Y sabe que víades acó?

Nada ye dixemos y nun creu que nos vise entrar.

Pos nun sería porque nun mirase pra únde íbades.

Xa, peró pasóu un coche y metéuse prá casa.

Miyor, se non, llougo chega pidir que ye cortes tamén pra ella.

¿Pos vei ás barbadas? —estrañóuse Naya.

Riron os dous con gana antias de responder:

Non, nía, non; eso é cousa d'home, según ella. Úsalas pral horto, peró, como eu xa nun las corto nin pra mín, anda taliando a os vecíos condo vein pra pidiryes que corten tamén pra ella. —Callóu un bocadín el vecín, cavilando—: Nun si cómo vais fer pra volver pra casa sin que vos sala al paso outra vez y vos faiga cortarllas.

Fácil —dixo a nena—. Igual que nun entramos por delante, siguimos camín y vamos pol outro llao, como se subíramos del mar. Total, presa nun temos.

Ou esperades un pouco, qu'a estas horas come ella, mirando a novela, y nun anda pollas ventás. Tamén eu aproveto eso pra fer as mías zarapalladías sin tella usmiando por cerca. ¡Qué agoiro é! Todo conto faigo moléstala. —Rascóu a cabeza el home por baxo del sombreiro—. ¿Y qué vos dicía, se pode saberse?

Nun sei qué barbaridades dos nosos bolos —respondéu Yayo, escuruxándose pra cortar a vara qu'escoyera.

Volvéu rascar a cabeza el home, sentándose nun picadeiro que tía cerca pra nun perder detaye del trabayo dos nenos que, coas dúas canas cortadas, tiraban de navaya para llimpallas, quitando foyas y canías. Trabayando os dous al tempo, chocábaye qu'a nena fose botando el que quitaba nun montonín, mentras Yayo nun miraba muito únde cayían os restos da súa canaveira.

Ben se che nota a raza: trabayas igual que tou bolo.

Nun é difícil sendo él quen m'ensinóu —respondéu Naya—. Pos, según Rosía, parézome a mía bola.

Nun puido a nena evitar que se ye notase el mal que ye parecera el comentario da vecía, inda sin saber muito de qué falaba.

Esa axina encontra parecidos a todos menos a ella misma y hasta neso é como súa madre, que vosoutros nun conocestes.

Eu si, de sentilla berrar con Rosía que desde el camín s'escuitaba —correxíulo Yayo.

Eso nun era nada según fora toda a vida. ¿Vedes ésta? Pos a madre inda era pior: sabicheira, cuntequeira y con máis veleno qu'úa víbora. Así ye saliron os fiyos...

¿Fiyos? —sorprendéronse os nenos.

¡Ah! ¿Nun sabedes que Rosía ten un ermao? Tampouco tía qu'estrañarme tanto: nun m'acordo de vello por aquí. Desde el enterro da madre nun volvéu y antias nun vía nunca, que tampouco m'estraña: que nin coa madre nin col ermá se llevóu nunca desde que foi mozo, qu'as dúas ben fixeron por que nun parase na casa. Vou contarvos el que sei, que xa me dixeron que vos gustan as historias veyas. A madre de Rosía foi a primeira divorciada aquí, condo el divorcio nun esistía: botóu al home da casa ou, por miyor dicir, fíxoye irse a forza de voces y, dícese, hasta de palos, y nunca máis soubermos d'él. Aquí quedóu ella cos dous fiyos y condo el neno foi medrando empezóu a tratallo como trataba al padre: muito trabayo, na casa y pra fora, muita fame y muitas voces. Al neno, mal que ben, iba aguantando hasta que ye chegóu el tempo de mociar y ei tamén tían máis que dicir a madre y el ermá qu'él, hasta que lo encheron abondo y fixo como el padre: un bon día desaparecéu. Peró este, al cabo, acabóu dando señas de vida, máis que nada pra que nun lo desen por desaparecido ou morto y lo embolortasen por algún llao. Páreceme que con esto xa podedes fervos un idea del que pasóu. Ah, clarom tamén Rosía empezóu a mociar y hasta casóu —ríu Berto al ver a cara d'asombro dos nenos—. Pouco ye duróu el home, qu'entre ella y a madre agoriraron nél hasta que tamén se foi... Non mui llonxe, tamén é verdá, peró foise: al outro llao da carretera. ¿Nun sabíades que Miguel de Pilar foi el home de Rosía? —Sacudiron a cabeza os nenos, inda sin crer de todo el que Berta yes cuntaba—. Y, entoncias, tampouco sabedes qu'el fiyo de Miguel é tamén fiyo de Rosía, inda que nin mire prá madre —rematóu d'asombrallos el home.

A os migueles conocíanlos ben: el veyo sempre taba pol horta, disposto a falar con quen pasase y a botar úas risas con quen fose, y el fiyo, condo vía en vacacióis ou algún fin de semana, andaba al son del padre. Nunca lo viran pol barrio de baxo, nin, muito menos, de visita nin falando con Rosía. Tampouco sentiran nunca falar del tal ermao, por pouco que vise vellas, qu'a madre nun fía tanto que morira, qu'inda ellos s'acordaban.

¿Y era d'aquí á que rondara el ermao de Rosía? —ocurríuseye perguntar a Yayo.

Era, ho. Ou non: peró vivíu aquí. Paréceme que vera de criada prá casa Grande cos sobríos de Manuel. Que por ei rompéu a cesta —ríu Berto. Como os nenos mirasen pra él sin entendello, esplicóu—: Al morrer Manuel, heredaron el hacenda ús sobríos que veron vivir aquí y trouxeron con ellos ús caseiros: Ramón y Pilar y os dous fiyos máis novos, Miguel, el que despóis foi home un tempo de Rosía, y Monchía, a del ermao. Sin saber ún del outro, empezaron a cortexar a os dous ermaos Rosía y el ermao y os dous pensando qu'eran da casa. Y menudo chasco llevaron al enterarse qu'eran os fiyos dos caseiros —ríu outra vez el paisano.

Esta vez foi Naya a que perguntóu:

¿Y a ella valíaye peró pral ermao nun valía?

Uy, é qu'ei houbo muito mariaxe —miróulos Berto como se tuvese tayándolos y al fin esplicóu—: Condo a veya soubo qu'el acompañante da fiya nun era da casa Grande, houbo nesa casa as del demo peró xa nun tía volta, así que, antias que Suso fixese outro tanto, quiso que deixara á moza, col resultado que xa vístedes. Y agora, andai, que xa llevamos un pedazo de palique y inda vei acabar a novela antias d'irvos.

Saliron os nenos horta abaxo mentras el vecín asomaba al camín por se ye daba a Rosía por salir usmiar únde iban. Nun s'equivocaba el home que na máis asomardelante da casa xa la víu vir camín abaxo coas maos nos cadriles. Resinóuse Berto a seguirye un pouco el conto para daryes tempo a os chavales a desaparecer da vista:

Muito madrugas a pasiar hoi.

Igual é algo máis cedo, si, peró é que vin antias á neta de Pachos de paseo col neno de Pepa y nun m'acaba de cocer qu'anden tan xuntíos esos dous, y tan novos. ¿Víchelos? —sin esperar que ye respondese, siguíu perguntado—: ¿Viche pra unde iban? ¿Nun tarán metidos por ei nalgúa corte?

Parécemos qu'iban al mar. Xa sabes el que ye gusta a ese neno andar ás llámparas y a os bígaros. Y ás nenas, bañarse.

Xa sei, xa. Péro xuntos y solos, que nin el ermá iba con ellos.

¿Y vas ir tu mirar unde se meteron?

Torcéu el focico a vecía, sin perder d'espurrir el pescozo pra todos os llaos a ver se los vía por nayundes:

Nun sei en que pensan os padres que nun los tein piaos.

Fungóu con gana Berto y perguntóu:

¿Como a ti túa madre? —Nun necesitóu dicir máis pra qu'el outra dese volta pra casa sin gurgutar sequera.

Mentras os vecíos falaban d'ellos, chegaron os nenos al camín que subía del mar y tiraron pol outro ramal que volvía ás casas sin cruzar úa palabra, rumiando non tanto el que yes dixera Berto como de todo el que cuntara col que callara. Chocábayes que, despós de perguntar qué yes dixera a vecía, nun falase del que podera dicir de sous bolos respetivos y si da vida d'ella, que tamén yes valira pra percatarse de que cuase nun sabían nada das vidas dos vecios, Naya porque na súa casa nun se falaba dos de fora y Yayo porque nunca escuitara atento el que baruyaba a todas horas súa bola.

Iban andando os dous pariaos dándoye voltas a todo eso condo, al chegar al altura da casa Grande, quedaron paraos:

¡Tan abrindo el xardín! —dixeron al tempo.

Coa portalada aberta, un escavadora y tres homes iban abrindo camín entre a bouza por unde, en tempos, debía tar el entrada á casa. Sin atreverse a asomar, viron aparecer entre a maleza el que debera ser un patio con plantas, bancos y hasta un cenador debaxo dos arbolois que medraran hasta asomar por riba dos muros del cierre. Tamén se vía xa a porta da casa y as paredes mouras del fumo que salira pollas ventás condo queimara.

Costóuyes un pouco botar a andar outra vez, pensando xa nel oportunidá d'entrar condo marchasen os obreiros, sequera ver el xardín y asomarse á casa polla porta ou pollas ventás. Inda nun deran muitos pasos, remoloniando por atisbar algo máis naquel xardín hasta entoncias acotado, condo deron con Lalo, arrimado na curva da parede col eterno cigarro colgando del beizo:

¿Quén vos dera entrar, eh, sabicheiros? —ríuse—. Inda m'acordo condo saltábamos a parede por este llao pra ir á fruta, en vida de don Manuel, qu'era tan agarrrado que prefiría deixalla pudrir que dalla a daquén. Y eso qu'a muyer, as escondida d'él, si que nos repartía d'ella, peró sabía miyor a roubada, inda a costa d'algún corte cos pedazos de botella que mandara él poñer pol pico del cierre.

Miraron os nenos á parede unde inda brillaba cada tanto al son lagún pedazo de cristal, xa romo pol acio del tempo:

¿Y nun era máis fácil entrar pol llao da paneira y dar a volta por dentro? —perguntóu Naya, reparando en que por allí a parede era máis baxa y parecía sin cristales.

Se nun fose qu'ei pegada tá a casía dos caseiros —respondéu el home, apuntando col cigarro pra un techo baxo qu'asomaba cerca—. Y d'aquella vivía nella un paisano qu'era pior qu'el amo, por algo ye chamábamos “el Can”.

¿Quén era ese? ¿Vivía ida ei condo queimóu a casa? —quixo saber Yayo, a quen nun ye sonaba el alcume.

Non, ho, qu'iba vivir se xa d'aquella era máis veyo qu'os camíos, ou eso nos parecía a os nenos. Paréceme qu'inda lo tou vendo con un chaquetón mouro, úa pucha grande como un bacito y ús zancos como chalanos. — Déuye úa calada al cigarro, tusíu un pedazo y siguíu—: Al morrer el amo y vir us sobríos ocupar a casa con caseiros propios, el Can foise vivir con úa fiya que tía pol mundo, que pouca llata ye deu: nin dous meses sobrevivíu a don Manuel. Y a casa queimóu anos despós, sendo xa veyos tamén os sobríos.

¿Y venderon a casa ou quén la tá amañando? —perguntóu otra vez Naya.

Pol qu'eu sei, a familia que queda nun quixo saber nada da casa y fai us meses, al morrer el sobrín que vivía aquí condo queimóu, vendéronla a nun sei quén que vei restauralla pra poñer un negocio, nun me perguntedes qué.

Separóuse da parede, xipróu pra que volvere el can qu'andaba sempre con él y sacudíu a cabeza como despedida, botando a andar pra casa. Siguiron camín tamén os nenos, esta vez falando de todo conto aprenderan del vecindario na tarde y planiando el miyor xeito d'entrar ver a casa.